Vào đề

Sự phân bố của cải là một trong những vấn đề nóng hổi được tranh luận nhiều nhất hiện nay.

Nhưng chúng ta thật sự biết gì về tiến trình của nó trong giai đoạn dài? Sự vận động của sự

tích lũy vốn cá nhân có nhất thiết dẫn đến việc của cải và quyền lực tập trung ngày càng nhiều

vào tay một vài người, như là Marx vào thế kỉ 19 đã tin tưởng như vậy? Hay là những lực kéo

có tính cân bằng đến từ sự tăng trưởng, cạnh tranh và tiến bộ kĩ thuật sẽ tự nhiên dẫn đến sự

giảm thiểu bất bình đẳng và mang lại sự ổn định hài hòa khi kinh tế bước vào nhưng pha phát

triển tiến bộ, như là Kuznets vào thế kỉ 20 đã nghĩ như vây? Thật sự chúng ta biết gì về tiến

trình của sự phân bố của cải và tài sản từ thế kỉ 18, và chúng ta có thể rút ra những bài học

nào cho thế kỉ 21?

Đó là những câu hỏi mà tôi muốn trả lời trong cuốn sách này. Tôi muốn nói rõ ngay: những

câu trả lời tôi mang đến là không hoàn hảo và không đầy đủ. Nhưng chúng dựa trên những số

liệu so sánh và lịch sử, trải rộng hơn rất nhiều so với tất cả những công trình trước đây, bao

trùm ba thế kỉ và hơn 20 nước; và dựa trên một khuôn khổ lí thuyết mới mẻ cho phép hiểu rõ

hơn những xu hướng và nhưng cơ chế vận hành. Sự tăng trưởng hiện đại và sự lan tỏa kiến thức

đã cho phép tránh được thảm họa tận thế kiểu Marx, nhưng không thay đổi những cấu trúc sâu

xa của đồng vốn và của bất bình đẳng - hoặc ít ra không nhiều như người ta vẫn tưởng tượng

trong nhưng thập niên phấn khởi thời kì sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Một khi mà tỉ lệ lợi

nhuận của đồng vốn vượt qua tỉ lệ tăng trưởng của sản xuất hoặc thu nhập, như đã diễn ra đến

tận thế kỉ 19 và có nguy cơ trở lại thành chuyện ngày thường trong thế kỉ 21, cơ chế của chủ

nghĩa đồng vốn sẽ sản sinh ra những bất bình đẳng tùy tiện và ghê gớm. Những bất bình đẳng

này sẽ nghiêm khắc đặt lại vấn đề về những giá trị xã hội dựa trên tài năng là chính - nền móng

của xã hội dân chủ chúng ta. Tuy vậy vẫn tồn tại những giải pháp để nền dân chủ và lợi ích

8 Vào đề

chung kiểm soát được chủ nghĩa đồng vốn và lợi ích cá nhân, cùng lúc đó đẩy lùi được những tổ

chức có tính bảo hộ hoặc cục bộ quốc gia. Cuốn sách nay sẽ thử đề xuất ý kiến theo chiều hướng

đó, dựa trên những bài học từ kinh nghiệm lịch sử. Những bài học này sẽ được kể lại, làm nên

mạch chính của sách.

Một cuộc tranh luận không có cơ sở?

Trong một thời gian dài, những cuộc tranh luận học thuật và chính trị về sự phân bố của cải

đều được nuôi dưỡng bằng rất nhiều định kiến, và rất ít sự kiện thật.

Dĩ nhiên, mọi người đều có cảm nhận trực quan về thu nhập và tài sản trong thời đại của họ.

Sẽ thật sai lầm nếu đánh giá thấp tầm quan trọng của những cảm nhận này, nhất là ta không

có một khuôn khổ lí thuyết và thông kê tiêu biểu nào. Ví dụ như ta sẽ thấy trong phần sau của

sách, điện ảnh và văn hóa, nhất là tiểu thuyết thế kỉ 19, chứa đầy những thông tin cực kì chính

xác về mức sống và mức tài sản của những nhóm xã hội khác nhau, nhất là về những cấu trúc

sâu xa của bất bình đẳng, nguyên do và tác động của chúng lên cuộc sống của mỗi người. Đáng

lưu ý là những tiểu thuyết của Jane Austen và của Balzac, chúng vẽ ra cho chúng ta những bức

tranh choáng ngợp về sự phân bố của cải tại Liên hiệp Anh và nước Pháp trong những năm

1790-1830. Hai nhà tiểu thuyết này có những hiểu biết cặn kẽ về thứ bậc tài sản hiện hữu xung

quanh họ. Họ nắm được những đường biên bí mật, họ biết những hậu quả thảm khốc trong cuộc

đời của những con người thời đó, về những chiến thuật liên minh, về những hi vọng và sự bất

hạnh của nó. Họ trình bày các sự việc liên quan dựa trên sự thực và một sức kể chuyện rất mạnh

mẽ mà không một thống kê nào, không một phân tích bác học nào có thể sánh được.

Thực vậy, câu hỏi về sự phân bố của cải quá quan trọng để chỉ dành riêng cho những nhà

kinh tế học, xã hội học, sử học và những nhà triết học khác. Ai cũng quan tâm tới câu hỏi này,

và thế thì càng hay. Sự thật cụ thể và trần trụi về bất bình đẳng phơi bày trước mắt tất cả

những ai trải qua nó, và làm nảy sinh một cách tự nhiên những ý kiến chính trị riêng rẽ và trái

ngược. Nông dân hay quí tộc, công nhân hay chủ xưởng, hầu bàn hay tài phiệt

: mỗi người, từ

đài quan sát của mình, trông thấy những điều quan trọng về điều kiện sống của người khác, thấy

những tương quan quyền lực và sự chi phối lẫn nhau của những nhóm xã hội, và tự định hình

người dịch. Nguyên bản: banquier. Chỉ những người làm việc cho hoặc làm chủ ngân hàng. Tôi dịch là “tài

phiệt” cho rõ sư tương phản. Piketty còn dùng từ gần nghĩa financier mà tôi cũng dịch là “tài phiệt”.

22l5.com 9

quan niệm của riêng mình về thế nào là công bằng và không công bằng. Vấn đề về sự phân bố

của cải sẽ luôn chứa đựng chiều hướng rất đỗi tâm lí chủ quan, đầy tính chính trị và xung đột

này, điều mà không một phân tích khoa học tự sướng

nào có thể xoa dịu được. May thay, nền

dân chủ có lẽ sẽ không bao giờ bị thay thế bởi nền cộng hòa của những chuyên gia.

Thế nhưng, vấn đề phân bố của cải xứng đáng được nghiên cứu một cách có hệ thống và có

phương pháp. Nếu thiếu định nghĩa chính xác về ngọn nguồn, phương pháp và khái niệm, có thể

nói xuôi cũng được mà ngược cũng xong. Theo một số người, bất bình đẳng lúc nào cũng tăng

lên, và thế gian mặc định sẽ càng ngày càng bất công. Theo những người khác, bất bình đẳng

tự nhiên sẽ giảm đi, hoặc tự dưng hài hòa, và nhất là đừng nên làm gì có cơ làm phiền sự cân

bằng viên mãn này. Trước cuộc đối thoại của những kể điếc này - mỗi bên biện hộ cho sự lười

biếng suy nghĩ của mình bằng chính sự lười biếng của bên kia - vẫn có một vai còn trống cho

cách làm nghiên cứu ít nhất là có hệ thống và phương pháp - nếu không thể là hoàn toàn khoa

học. Phân tích bác học sẽ không bao giờ chấm dứt được những xung đột chính trị sinh ra bởi

bất bình đẳng. Nghiên cứu trong ngành khoa học xã hội sẽ luôn không hoàn thiện và đôi khi “ăn

ốc nói mò”

. Nó không tự nhận mình sẽ biến đổi kinh tế học, xã hội học và sử học thành khoa

học chính xác. Nhưng bằng cách kiên trì xác lập những sự kiện thật và những điều trùng lặp,

bằng cách bình tĩnh nhìn nhận những cơ chế kinh tế, xã hội, chính trị phía sau, nó có thể giúp

cho cuộc tranh luận dân chủ có thông tin tốt hơn, và giúp tập trung vào những câu hỏi chính

đáng. Nó có thể đóng góp vào việc định nghĩa lại những điều mục của cuộc tranh luận này, lật

mở những điều hiển nhiên và những sự gian trá, tra hỏi và đặt lại vấn đề tất cả mọi thứ. Theo

cảm nghĩ của tôi, như thế mới là vai trò mà người trí thức nên và phải đảm nhận, trong số họ là

những nhà nghiên cứu khoa học xã hội - cũng là những công dân như những người khác - nhưng

có may mắn có nhiều thời gian hơn để hết mình cho công việc nghiên cứu (thậm chí còn được

trả tiền cho việc đó nữa - một sự ưu tiên rất đáng kể).

Thế nhưng, trong một thời gian dài, ta buộc phải công nhận rằng những nghiên cứu bác học

dành cho sự phân bố của cải dựa trên rất ít những sự thật được thiết lập một cách chắc chắn,

và dựa trên rất nhiều những phỏng đoán thuần túy lí thuyết. Trước khi trình bày cặn kẽ hơn

về những nguồn tư liệu tôi thu thập và dùng làm nền tảng cho cuốn sách này, tôi nghĩ dựng lại

người dịch. Nguyên bản: tendument.

người dịch. Nguyên bản: balbutiante.

10 Vào đề

tóm tắt những mốc lịch sử đánh dấu những suy tư về vấn đề này sẽ là rất hữu dụng.

Malthus, Young và Cách mạng Pháp

Khi kinh tế chính trị học cổ điển được khai sinh, tại Anh và Pháp vào thế kỉ 18 và đầu thế kỉ

19, câu hỏi về sự phân bố của cải đã là tâm điểm của tất cả các phân tích rồi. Mọi người đều

thấy những chuyển đổi căn bản đã bắt đầu, nhất là cùng với sự tăng trưởng dân số rõ rệt - chưa

từng thấy trước đó, người làng bỏ quê ra đi và sự khởi đầu của Cách mạng công nghiệp. Đâu là

hậu quả của sự đảo lộn này đối với sự phân bố của cải, cấu trúc xã hội và cân bằng chính trị

của xã hội Châu Âu?

Thomas Malthus, xuất bản năm 1798 công trình “Luận văn về nguyên tắc dân số”, khẳng

định chắc như đinh đóng cột: sự dư thừa dân số là mối đe dọa chính

. Nguồn tư liệu của ông

rất mỏng, nhưng ông đã có gắng huy động chúng tốt nhất có thể. Ông bị ảnh hưởng nhiều nhất

bởi những chuyện kể trong những chuyến đi của Arthur Young - chuyên gia nông nghiệp, người

đã cày xới khắp nẻo đường của Vương quốc Pháp vào năm 1787-1788, đêm trước của cuộc Cách

mạng Pháp, từ Calais tới vùng Pyrénées, đảo qua vùng Bretagne và Franche-Compté. Young đã

kể lại sự khốn khổ của nông thôn Pháp.

Không phải tất cả đều sai trong câu chuyện kể rất cuốn hút này, ngược lại là đằng khác. Thời

đó, Pháp là nước Châu Âu đông dân nhất, vượt xa các nước khác. Vì vậy Pháp trở thành một

điểm quan sát lí tưởng. Khoảng năm 1700, Vương quốc Pháp đã có hơn 20 triệu dân, thời điểm

mà Liên hiệp Anh có khoảng 8 triệu người (đảo quốc Anh khoảng 5 triệu). Đất nước hình Lục

lăng chứng kiến một nhịp độ tăng dân số rõ rệt trong suốt thế kỉ 18, từ cuối triều đại Louis XIV

đến Louis XVI, đến mức mà dân số Pháp đạt gần 30 triệu dân trong những năm 1780. Tất cả

khiến ta nghĩ rằng sự vận động dân số chưa từng thấy ở những thế kỉ trước này đã góp phần làm

đồng lương nông nghiệp ngưng trệ và làm tăng giá thuê đất trong những thập niên dẫn đến sự

kiện máu lửa năm 1789. Mặc dù đó không phải là nguyên nhân duy nhất của Cách mạng Pháp,

ta thấy hiển nhiên là sự biến chuyển này tất làm tăng sự không ủng hộ của dân chúng đối với

giới cầm quyền và chế độ chính trị hiện hành.

Những câu chuyện kể của Young, xuất bản năm 1792, cũng chứa đầy những định kiến có tính

Thomas Malthus (1766 - 1834) là một nhà kinh tế học người Anh, được coi là một trong những người có ảnh

hưởng lớn nhất thuộc trường phái “cổ điển”, cùng với Adam Smith (1723 - 1790) và David Ricardo (1772 - 1823).

22l5.com 11

cục bộ quốc gia và những so sánh đại khái. Chuyên gia nông nghiệp đại tài của chúng ta dứt

khoát không vừa ý với những nhà trọ ông ghé qua và trang phục của đám người hầu kẻ hạ phục

vụ đồ ăn thức uống cho ông. Những việc đó đã được ông tả lại một cách ghê tởm. Từ những

quan sát của mình, thường rất tầm phào và mang tính giai thoại, ông ngầm suy ra những hệ quả

cho câu chuyện tổng quát. Ông lo lắng nhất về sự khốn cùng của đám đông quần chúng có nguy

cơ dẫn đến quá khích chính trị. Young tự thuyết phục rằng chỉ có một hệ thống chính trị theo

kiểu Anh, với những Ban bệ tách biệt cho giới cầm quyền và giới dân dã, và quyền phủ quyết

thuộc về giới quí tộc, là cho phép một sự phát triển hài hòa và bình yên, được chèo lái bởi những

người có trách nhiệm. Ông ta tin tưởng rằng nước Pháp đang chạy theo thất bại bằng việc chấp

nhận vào năm 1789-1790 cho mọi tầng lớp ngồi chung ở Quốc hội. Thật không quá đáng khi nói

rằng chính nỗi e sợ cuộc Cách mạng Pháp đã định đoạt toàn bộ câu chuyện ông kể. Đúng là khi

bàn về sự phân bố của cải, chuyện chính trị không bao giờ quá xa xôi, và thường rất khó thoát

khỏi những định kiến và những lợi ích tầng lớp ở thời đại mình.

Khi thầy tu Malthus xuất bản năm 1798 bài “Luận”

lừng danh, ông còn cực đoan hơn cả

Young trong những kết luận của mình. Cũng như người đồng bào, ông rất lo lắng về những chính

sách mới đến từ nước Pháp, và để bảo đảm rằng những điều quá trớn này không mở rộng sang

Liên hiệp Anh một ngày nào đó, ông cho rằng phải khẩn cấp xóa bỏ tất cả các hệ thống trợ cấp

cho người nghèo và kiểm tra ngặt nghèo sự sinh nở của những người này. Nếu không cả thế giới

sẽ sống u tối trong sự thừa thãi dân số, loạn lạc và khốn khổ. Đúng là rất khó để hiểu được cái

nhìn quá tăm tối theo kiểu Malthus nếu không tính đến nỗi sợ hãi bao trùm phần lớn những

nhân vật tinh túy Châu Âu trong những năm 1790.

Ricardo: nguyên tắc của hiếm

Giờ nhìn lại, thật quá dễ dàng khi chế giễu những lời tiên tri bất mãn này. Nhưng khách quan

mà nói, những sự chuyển đổi kinh tế và xã hội diễn ra cuối thế kỉ 18 và đầu thế kỉ 19 quả là rất

sâu sắc, thậm chí khủng khiếp. Điều này khiến cho phần lớn những nhà quan sát thời đó - không

chỉ Malthus và Young - đều có một cái nhìn khá đen tối, thậm chí họ cảnh báo một thảm họa

tận thế về tiến trình của phân bố của cải và cấu trúc xã hội. Đó chính là trường hợp của David

người dịch. Nguyên bản: Essai. Ý nói "Luận văn về nguyên tắc dân số".

12 Vào đề

Ricardo và Karl Marx, hai nhà kinh tế học có nhiều ảnh hưởng nhất thế kỉ 19. Cả hai ông đều

tưởng tượng ra cảnh một nhóm nhỏ - giới chủ đất theo Ricardo và giới chủ xưởng theo Marx -

sẽ vơ vét một phần ngày càng lớn sản phẩm và thu nhập

Ricardo xuất bản năm 1817 công trình “Nguyên tắc kinh tế chính trị và thuế”. Theo ông, mối

lo ngại chính là sự tiến triển của giá bán và giá thuê đất trong giai đoạn dài. Cũng như Malthus,

ông không có một nguồn số liệu thống kê đúng nghĩa nào. Nhưng điều đó không hề cản trở việc

ông có một hiểu biết cặn kẽ về chủ nghĩa đồng vốn trong thời đại của mình. Mặc dù xuất thân từ

một gia đình tài phiệt Do thái gốc Bồ Đào Nha, ông có vẻ có ít định kiến chính trị hơn Malthus,

Young hoặc Smith. Ông bị ảnh hưởng bởi mô hình kinh tế học của Malthus nhưng ông đã đẩy

suy luận đi xa hơn. Ông quan tâm nhất tới nghịch lí sau: khi mà sự tăng trưởng dân số và sản

xuất kéo dài một cách bền vững, đất đai sẽ có xu hướng trở nên ngày càng hiếm so với những

hàng hóa khác. Qui luật cung cấp-nhu cầu sẽ dẫn đến việc đất đai và tiền thuê nhà đất liên tục

tăng giá. Trong giai đoạn dài, giới chủ đất sẽ nhận được một phần ngày càng lớn trong tổng thu

nhập quốc gia, và đám dân chúng còn lại một phần ngày càng ít ỏi. Điều này sẽ phá hoại sự cân

bằng xã hội. Theo Ricardo, lối thoát hợp tình hợp lí duy nhất là một chính sách thuế ngày một

nặng hơn đánh trên thu nhập từ tiền thuê nhà đất.

Như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, dự đoán tăm tối này đã không trở thành hiện thực:

tiền thuê nhà đất dĩ nhiên trong một thời gian dài được giữ ở mức cao, nhưng đất nông nghiệp

đã giảm giá một cách không thương tiếc so với những hình thức của cải khác, cùng với việc thu

nhập nông nghiệp đóng góp ít dần đi trong tổng thu nhập quốc gia. Công trình của Ricardo

được viết vào những năm 1810: ông chắc hẳn không tiên đoán được biên độ của tiến bộ kĩ thuật

và tăng trưởng công nghiệp xảy ra trong thế kỉ tiếp theo. Cũng như Malthus và Young, ông đã

không tưởng tượng được một xã hội hoàn toàn vượt qua rào cản về lương thực và nông nghiệp.

Trực giác của ông về giá đất không vì thế mà kém phần thú vị: “nguyên tắc của hiếm” của

ông có khả năng làm một số giá cả leo thang tột độ trong nhiều thập niên dài. Điều đó có lẽ quá

đủ sức làm mất cân bằng sâu sắc toàn bộ xã hội. Hệ thống giá cả giữ một vài trò tối quan trọng,

lĩnh xướng hành động của hàng triệu cá thể - thậm chí hàng tỉ cá thể trong khuôn khổ của nền

kinh tế-thế giới mới. Nhưng vấn đề lá nó không quen giới hạn cũng chẳng quen đạo đức.

Dĩ nhiên cũng tồn tại một trường phái tự do với cái nhìn lạc quan hơn: Adam Smith thuộc nhóm đó: ông

không thật sự đặt ra câu hỏi về chênh lệch trong phân bố của cải trong giai đoạn dài. Jean-Baptiste Say (1767 -

1832) cũng như vậy, ông tin tưởng vào sự hài hòa tự nhiên.

22l5.com 13

Sẽ thật sai lầm nếu chúng ta bỏ qua tầm quan trọng của nguyên tắc này trong phân tích

về sự phân bố của cải toàn cầu trong thế kỉ 21 - để tự thuyết phục các bạn chỉ cần thay thế

trong mô hình của Ricardo giá đất nông nghiệp bằng giá bất động sản ở những thủ đô lớn, hoặc

giá dầu mỏ. Trong cả hai trường hợp, nếu ta kéo dài xu hướng quan sát được trong những năm

1970-2010 cho giai đoạn 2010-2050 hoặc 2010-2100, ta sẽ thấy những sự mất cân bằng kinh tế,

xã hội và chính trị với biên độ đáng kể, giữa các nước cũng như trong nội bộ một nước. Sự mất

cân bằng kinh khủng này có thể làm ta liên tưởng đến một thảm họa tận thế kiểu Ricardo.

Dĩ nhiên, trên nguyên tắc, tồn tại một cơ chế kinh tế rất ư đơn giản cho phép làm cân bằng

quá trình này: qui luật cung cấp-nhu cầu. Nếu một món hàng không đủ cung cấp và giá của nó

quá cao, nhu cầu cho món hàng này tất sẽ giảm, làm lắng dịu cuộc chơi. Nói cách khác, nếu giá

bất động sản và dầu mỏ tăng, chỉ cần về quê sống, hoặc đi xe đạp (hoặc cả hai cùng một lúc).

Nhưng ngoài việc điều này có thể hơi khó chịu và phức tạp, sự điều chỉnh giá cả như vậy có thể

mất nhiều thập niên, trong thời gian đó giới chủ nhà và chủ mỏ có thể tích lũy được những món

lời to so với đám dân chúng còn lại, đến mức mà giới chủ thấy mình có cơ sở hữu tất cả những

gì sở hữu được, bao gồm cả vùng quê và những chiếc xe đạp

. Như thường lệ, điều tồi tệ nhất

không chắc sẽ tới. Thật là quá sớm khi tuyên bố với bạn đọc rằng bạn sẽ phải trả tiền thuê nhà

đất cho hoàng tử Arab xứ Qatar từ nay đến năm 2050. Vấn đề này sẽ được xem xét trong phần

sau của sách, và câu trả lời mà chúng tôi mang đến sẽ nhẹ nhàng hơn, mặc dù không làm các

bạn yên tâm lắm.

Nhưng quan trọng là ngay bây giờ các bạn đã hiểu rằng qui luật cung cấp-nhu cầu không

hề loại trừ một khả năng tồi tệ như vậy, tức là một sự gia tăng chênh lệch đáng kể và lâu dài

trong sự phân bố của cải. Nguyên nhân của sự chênh lệch này là những biến động tột độ của

một vài giá cả. Đây là thông điệp chính trong nguyên tắc của hiếm được Ricardo đề xuất. Chúng

ta không nhất thiết phải chơi mãi trò gieo xúc xắc

Khả năng khác tất nhiên là tăng nguồn cung cấp, bằng cách phát hiện thêm các mỏ khoáng sản (hoặc những

nguồn năng lượng mới, sạch hơn nếu được), hoặc bằng cách làm dày đặc những khu cư trú đô thị (ví dụ xây

những tòa tháp cao hơn), điều này sẽ đặt ra những khó khăn khác. Dù thế nào đi nữa, những việc này cũng sẽ

mất nhiều thập kỉ.

người dịch. Giải thích theo ý kiến chủ quan: Nguyên tắc của hiếm thực ra là một dạng khác của qui luật cung

cấp-nhu cầu. Giá cả được định đoạt theo cơ chế này, tức là có một cơ chế phía sau chứ không phải hoàn toàn

ngẫu nhiên. Vì thế, ta không phải nhất thiết phải chơi xúc xắc may rủi để xác định giá cả. Giống như Einstein

đã nói “Chúa không chơi trò xúc xắc” với ý nghĩa là vũ trụ vật lí là có qui luật chứ không tùy tiện.

14 Vào đề

Marx: nguyên tắc tích lũy vô tận

Khi Marx xuất bản năm 1967 tập đầu tiên của bộ Vốn

, tức là chính xác một nửa thế kỉ sau

những nguyên tắc của Ricardo, thực tế kinh tế và xã hội đã tiến triển một cách sâu sắc: không

ai còn đặt câu hỏi liệu nông nghiệp có thể nuôi sống được một dân số ngày càng lớn, hoặc liệu

giá đất có tăng mãi lên chín tầng mây không; mà chủ yếu muốn thấu hiểu sự vận động của đồng

vốn công nghiệp đang rất thịnh hành.

Sự kiện đánh dấu thời đại này là sự khốn cùng của tầng lớp lao động công nghiệp. Cho dù

kinh tế tăng trưởng (hoặc có lẽ một phần do chính sự tăng trưởng này), công nhân vẫn đắp đống

trong những khu ổ chuột (một nguyên nhẫn nữa là phong trào bỏ làng quê ra đô thị - được khơi

mào bởi sự tăng dân số và tăng sản lượng nông nghiệp). Ngày làm việc dài, lương thấp. Một

sự khốn khổ mới nơi đô thị nảy nở, rõ rệt hơn, gây sốc hơn, và trên nhiều phương diện cực độ

hơn là sự khốn khổ chốn quê mùa trong Chế độ Cũ. Germinal, Olivier Twist hoặc Những người

khốn khổ không sinh ra trong trí tưởng tượng của những nhà tiểu thuyết, không hơn không kém

những điều luật cấm trẻ em dưới 8 tuổi làm việc trong nhà máy - tại Pháp năm 1841 - hoặc dưới

10 tuổi trong hầm mỏ - tại Liên hiệp Anh năm 1842. Bức tranh về tình trạng thể chất và tinh

thần của công nhân lao động trong nhà máy được Dr Villermé xuất bản tại Pháp năm 1840, tác

phẩm thúc giục cho sự thông qua đạo luật rụt rè năm 1841

, đã miêu tả cùng một sự thật nhem

nhuốc như quyển Tình hình tầng lớp lao động tại Anh được Engels xuất bản năm 1845

Thật vậy, tất cả những số liệu lịch sử mà chúng ta có ngày hôm nay chỉ ra rằng phải đợi đến

nửa sau, hoặc thậm chí một phần ba cuối thế kỉ 19 để chứng kiến sức mua từ đồng lương được

tăng lên đáng kể. Từ năm 1800-1810 đến năm 1850-1860, đồng lương của công nhân ngưng trệ

ở mức rất thấp - gần với mức tại thế kỉ 18 và những thế kỉ trước, thậm chí thấp hơn trong một

số trường hợp. Pha ngưng trệ lương bổng lâu dài này xảy ra tại cả Anh và Pháp. Nó càng gây

ấn tượng mạnh khi mà sự tăng trưởng kinh tế tăng tốc rất nhanh trong giai đoạn này. Phần thu

người dịch. Chính là tập sách đồ sộ của Marx từ lâu đã được thừa nhận gọi tên là bộ Tư bản. Nguyên bản

tiếng Pháp cũng là từ “Capital”. Trong bản dịch này chúng tôi dịch là “vốn” hoặc “đồng vốn”, tùy theo ngữ cảnh:

từ này gần gũi dễ hiểu hơn, hơn nữa tránh được một số hiểu lầm ví dụ như khi dịch khái niệm “capital publique”.

người dịch. Piketty muốn nói đến đạo luật đầu tiên về lao động trẻ em được Daniel Legrand khởi xướng năm

1841. Đạo luật này ban đầu có ý định cấm trẻ em dưới 12 tuổi làm việc trong các nhà máy, nhưng trên thực tế

khi được thông qua chỉ cấm trẻ em dưới 8 tuổi. Có thể vì vậy Piketty đã dùng từ “rụt rè”.

Frederich Engels (1820-1895), sau này trở thành bạn và cộng tác viên của Marx, có kinh nghiệm trực tiếp với

đối tượng nghiên cứu của mình: ông chuyển đến sống ở Manchester năm 1842, điều hành một xí nghiệp sản xuất

của bố ông.

22l5.com 15

nhập từ đồng vốn - lợi nhuận công nghiệp, tiền thuê đất, tiền thuê nhà ở đô thị - trong thu nhập

quốc gia, trong chừng mực mà ta có thể ước lượng được với những số liệu không hoàn hảo hiện

có, đã tăng rất mạnh ở cả Anh và Pháp trong nửa đầu thế kỉ 19

. Phần thu nhập này giảm nhẹ

trong những thập niên cuối thế kỉ 19, khi tiền lương bắt kịp phần nào sự chậm trễ của nó. Tuy

nhiên, những số liệu chúng tôi thu thập được chỉ ra rằng không xảy ra sự giảm thiểu bất bình

đẳng có tính cấu trúc nào trước Chiến tranh thế giới thứ nhất. Trong những năm 1870-1914, ta

thấy rõ bất bình đẳng ổn định ở một mức độ cực kì cao. Trên một số khía cạnh nó như một hình

xoắn ốc vô tận, đặc biệt với sự tập trung tài sản ngày càng đậm đặc hơn. Rất khó nói quĩ đạo

này sẽ đi đến đâu nếu không có những cú sốc kinh tế và chính trị chủ chốt gây ra bởi cuộc chiến

1914-1918. Những biến cố này dưới ánh sáng của phân tích lịch sử và với khoảng lùi mà ta có

ngày nay, là những lực kéo duy nhất kể từ Cách mạng công nghiệp dẫn đến sự giảm thiểu bất

bình đẳng.

Nói dông dài thế nào thì sự hưng thịnh đến từ lợi nhuận từ đồng vốn và lợi nhuận công

nghiệp, so với sự ngưng trệ thu nhập đến từ lao động, vẫn là một thực tế hiển nhiên trong những

năm 1840-1850 mà ai cũng ý thức được, mặc dù thời đó không ai có những số liệu thống kê tiêu

biểu ở qui mô cả nước. Những phong trào chủ nghĩa vốn chung và chủ nghĩa xã hội đầu tiên phát

triển trong hoàn cảnh đó. Sự hoài nghi chính yếu rất dễ hiểu: phát triển công nghiệp để làm gì,

tất thảy những tiến bộ kĩ thuật đó để làm gì, tất thảy những nỗi lao lực, di dân để làm gì, mà

sau một nửa thế kỉ tăng trưởng công nghiệp tình hình của đám đông quần chúng vẫn khốn khổ,

đám trẻ nhỏ trên 8 tuổi vẫn phải nai lưng làm việc trong các nhà máy? Sự thất bại của hệ thống

kinh tế và chính trị hiện hành hiện lên quá rõ ràng. Câu hỏi tiếp theo cũng tự nhiên như vậy:

hệ thống này sẽ tiến triển ra sao trong giai đoạn dài?

Marx đã chinh chiến cho nhiệm vụ trả lời những câu hỏi này. Năm 1848, đêm trước của “Mùa

xuân của quần chúng”, Marx đã cho xuất bản “Tuyên ngôn chủ nghĩa vốn chung”, văn bản ngắn

gọn và hiệu quả này được khởi đầu bằng “Vầng hào quang vần vũ khắp Châu Âu: hào quang của

chủ nghĩa vốn chung”

và kết thúc bằng lời dự đoán cách mạng lừng danh không kém: “Sự phát

Nhà sử học Robert Allen gần đây đã đề xuất đặt tên cho giai đoạn ngưng trệ lương bổng này “giờ giải lao

Engels”. Xem R.Allen, “Engel’s pause: a pessimist’s guide to the Bristish industrial revolution Oxford University”,

2007 (người dịch. Tạm dịch: “Giờ giải lao Engels: chỉ dẫn của người bi quan cho Cách mạng công nghiệp Anh”).

Xem thêm R.Allen “Engel’s pause: technical change, capital accumulation, and inequality in the British industrial

revolution”, Exploration in Economic History, 2009 (người dịch. Tạm dịch: “Giờ giải lao Engels: thay đổi kĩ thuật,

tích lũy vốn, và bất bình đẳng trong Cách mạng công nghiệp Anh”).

Câu đầu tiên này được hùng hồn viết tiếp: “Tất cả sức mạnh của Châu Âu già cỗi hãy tập hợp dưới vầng hào

16 Vào đề

triển đại công nghiệp đang sụt lở ngay dưới chân của giới có tài sản riêng, mảnh đất mà chính

chúng đã thiết lập hệ thống sản xuất và cải tạo tự nhiên của mình. Hơn hết giới có tài sản riêng

đang tự đào mồ chôn chính mình. Thất bại của chúng và chiến thắng của tầng lớp lao động là

tất yếu”.

Trong hai thập niên tiếp theo, Marx viết một công trình đồ sộ để chứng minh cho kết luận

này và đặt nền móng cho phân tích khoa học về chủ nghĩa đồng vốn và sự sụp đổ của nó. Tác

phẩm này không được hoàn thành: tập đầu tiên của bộ Vốn được xuất bản năm 1867, nhưng

Marx mất vào năm 1883 khi chưa viết xong hai tập tiếp theo. Hai tập này được Engels xuất bản

sau khi ông mất, tập hợp từ những mảnh bản thảo vụn đôi khi rất tối nghĩa mà Marx để lại.

Cũng như Ricardo, nghiên cứu của Marx dựa trên sự phân tích kinh tế học về những nghịch

lí nội tại của hệ thống chủ nghĩa đồng vốn. Ông tách mình khỏi những nhà kinh tế học vì quyền

lợi của giới có tài sản riêng (họ cho rằng thị trường tự điều chỉnh, nghĩa là có khả năng tự lấy

lại thăng bằng, không có chênh lệch lớn nào, như kiểu “bàn tay vô hình” của Smith và “qui luật

tiêu thụ” của Say) và những nhà xã hội học yêu nước hoặc theo trường phái Proudhon, những

người mà theo ông an phận chối bỏ sự khốn khổ của người công nhân mà không đề xuất được

nghiên cứu nào thật sự khoa học về những quá trình kinh tế hiện hành

. Tóm lại, Marx xuất

phát từ mô hình kiểu Ricardo về giá cả của đồng vốn và về nguyên tắc của hiếm, rồi xét một xã

hội mà đồng vốn trước hết là đồng vốn công nghiệp (máy móc, thiết bị, v.v) chứ không phải là

đất đai, vì thế có thể tích lũy không có giới hạn. Vậy nên ta có thể gọi kết luận chính của ông

là “nguyên tắc tích lũy vô tận”, nghĩa là xu hướng tích lũy vốn tất yếu, tập trung thành những

khối vô cùng lớn, không có giới hạn tự nhiên – từ đó mà Marx đã dự báo một thảm họa tận thế:

hoặc ta sẽ chứng kiến xu hướng giảm sút của tỉ lệ lợi nhuận trên đồng vốn (điều này sẽ giết chết

động cơ tích lũy và có thể dẫn đến việc giới tài phiệt tự cấu xé lẫn nhau), hoặc phần thu nhập

từ vốn trong thu nhập quốc gia sẽ tăng vô hạn (điều này sẽ dẫn tới việc sớm hay muộn giới công

nhân sẽ tập hợp lại và nổi loạn). Trong tất cả mọi trường hợp, không thể có một trạng thái cân

bằng xã hội-kinh tế hoặc chính trị bền vững nào.

Số phận đen tối này không có nhiều phần trở thành hiện thực hơn so với điều tương tự được

quang này: giáo hoàng và Nga hoàng, Metternich và Guizot, những kẻ cực đoan Pháp và những viên cảnh sát

Đức” . Tài năng văn chương và hùng biện của Karl Marx - nhà triết học và kinh tế học người Đức - chắc chắn lí

giải phần nào sự ảnh hưởng rộng khắp của ông.

Marx xuất bản năm 1847 cuốn sách: Sự khốn cùng của triết học. Tên sách được ông chơi chữ đảo ngược cuốn

Triết học của sự khốn cùng, được Proudhon xuất bản vài năm trước đó.

22l5.com 17

Ricardo dự báo. Kể từ một phần ba cuối thế kỉ 19, cuối cùng thì lương bổng cũng bắt đầu tiến

lên: sự cải thiện sức mua trở nên phổ biến, nhờ đó ván bài đã thay đổi tận gốc, mặc dù bất bình

đẳng vẫn cực kì cao và trên một vài khía cạnh tiếp tục tăng lên cho tới Chiến tranh thế giới thứ

nhất. Cách mạng vốn chung đúng là đã xảy ra, nhưng chỉ tại nhưng nước chậm tiến nhất Châu

Âu, nơi mà Cách mạng công nghiệp vừa mới chớm bắt đầu (nước Nga), trong khi các nước Châu

Âu phát triển nhất thử đi những đường lối khác, đường lối xã hội-dân chủ (thật quá đỗi may

mắn cho dân cư những nước này). Cũng như các tác giả trước đó, Marx đã quên hẳn khả năng

có sự tiến bộ kĩ thuật dài hơi và sự tăng trưởng năng suất liên tục, lực cân bằng - trong một

chừng mực nhất định - cho quá trình tích lũy và tập trung ngày càng nhiều của vốn cá nhân.

Chắc hẳn ông thiếu những số liệu thống kê để tinh giản dự báo của mình. Chắc hẳn ông còn là

nạn nhân của việc ông đã đóng chặt kết luận của mình từ năm 1848, trước khi cất công thực

hiện những nghiên cứu có thể chứng minh những kết luận đó. Rõ ràng Marx đã viết trong không

khí tung hô chính trị. Đôi khi hoàn cảnh này dẫn ông đến những việc làm tắt vội vã khó tránh

khỏi. Vì lẽ đó nhất thiết phải gắn những phát biểu lí thuyết với cơ sở lịch sử đầy đủ nhất có

thể: Marx đã không thực sự tìm cách thực hiện việc này như lẽ ra ông phải làm

. Chưa tính

đến việc Marx chẳng mấy khi đặt câu hỏi về tổ chức chính trị và kinh tế trong một xã hội mà

quyền sở hữu vốn cá nhân bị xóa bỏ hoàn toàn. Có thể nói đấy là một vấn đề phức tạp, như ta

đã thấy qua những chuyển thể toàn trị bi đát của những chế độ rẽ theo con đường này.

Tuy thế, như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, bất chấp những hạn chế của nó, phân tích

kiểu Marx vẫn giữ được sự thích đáng nhất định trên một số quan điểm. Đầu tiên, Marx xuất

phát từ một vấn đề thật (sự tập trung của cải đến khó tin trong giai đoạn Cách mạng công

nghiệp) và cố gắng lí giải nó với những phương tiện mà ông có: đây là cách làm việc mà các nhà

kinh tế học thời nay nên học hỏi. Nhất là tiếp theo, nguyên tắc tích lũy vô hạn mà Marx bảo

vệ hàm chứa một trực quan có tính nền tảng để phân tích tình hình thế kỉ 21 cũng như nó đã

được dùng cho thế kỉ 19. Nguyên tắc này có những mặt còn đáng lo ngại hơn cả “nguyên tắc của

hiếm” con cưng của Ricardo. Một khi mà tỉ lệ tăng dân số và sản lượng ở mức khá thấp, những

tài sản tích lũy được trong quá khứ sẽ có một tầm quan trọng đáng kể, có khi quá lớn và làm

Trong chương 6, chúng ta sẽ trở lại bàn về mối liên hệ giữa Marx và các số liệu thống kê. Tóm tắt như sau:

đôi khi Marx có xu hướng huy động tối đa công cụ thống kê hiện thời (ngành này đã có một số tiến bộ kể từ

thời Malthus và Ricardo, nhưng vẫn còn khá thô sơ), nhưng rất điểm xuyết đại thể, và những mối liên quan giữa

thống kê và lập luận lí thuyết của ông không được xác lập một cách sáng tỏ.

18 Vào đề

mất ổn định xã hội. Nói cách khác, tăng trưởng thấp chỉ cho phép bù trừ lại nguyên tắc tích

lũy vô hạn của Marx một cách rất ít ỏi: kết quả là một trạng thái cân bằng không đến mức tận

thế như Marx dự đoán, nhưng cũng không kém phiền phức. Tích lũy của cải dừng lại tại một

điểm hữu hạn, nhưng điểm này có thể rất cao và có tính gây mất ổn định. Như ta sẽ thấy trong

phần sau của sách, sự tăng giá rất mạnh của tài sản cá nhân, đo bằng số năm thu nhập quốc

gia tương đương, diễn ra từ những năm 1970-1980 tại tất cả các nước giàu – sẽ trực tiếp nêu lên

logic này.

Từ Marx tới Kuznets: từ ngày tận thế tới truyện cổ tích

Từ Ricardo và Marx ở thế kỉ 19 đến những phân tích của Simon Kuznets ở thế kỉ 20, có thể nói

ngành nghiên cứu kinh tế học đã thay đổi hẳn khẩu vị - có lẽ hơi quá đà - khi đã đi từ những dự

báo thảm họa tận thế đến việc mê mẩn những câu chuyện cổ tích, hoặc ít ra là “happy ends”

Theo lí thuyết của Kuznets, bất bình đẳng thu nhập sẽ được giảm đi trong những pha phát triển

tiến bộ của nền kinh tế đồng vốn, bất chấp những chính sách hoặc đặc thù từng nước, sau đó

sẽ chững lại ở một mức độ chấp nhận được. Đề xuất vào năm 1955, đây đúng là một lí thuyết

dành cho thế giới đắm mình trong “Ba mươi năm huy hoàng”: chỉ cần kiên nhẫn chờ đợi chút là

tăng trưởng sẽ có lợi cho tất cả mọi người

. Câu tiếng Anh cửa miệng sau tổng kết trung thực

triết lí thời đó: “Growth is a rising tide that lifts all boats”

. Thời khắc lạc quan này rất gần với

phân tích của Robert Solow vào năm 1956 về điều kiện của một “lối đi tăng trưởng cân bằng”.

Nghĩa là một quĩ đạo tăng trưởng mà tất cả các số độ lớn – sản lượng, thu nhập, lợi nhuận,

lương bổng, vốn, giá chứng khoán và bất động sản, v.v – đi lên cùng nhịp độ, sao cho mọi nhóm

xã hội được hưởng lợi từ sự tăng trưởng này theo những phần bằng nhau mà không có sự chênh

lệch lớn nào

. Phân tích này ngược lại hẳn với đường xoắn ốc bất bình đẳng kiểu Ricardo hoặc

kiểu Marx và những phân tích thảm họa tận thế của thế kỉ 19.

Để hiểu rõ ảnh hưởng đáng kể của lí thuyết Kuznets, ít nhất đến những năm 1980-1990, trong

người dịch. “những cái kết có hậu”.

S.Kuznets, “Tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập”, The American Economic Review, 1955. “Ba

mươi năm huy hoàng” là tên gọi – nhất là ở Châu Âu lục địa – ba thập niên sau Chiến tranh thế giới thứ hai.

Đặc trưng của giai đoạn này là sự tăng trưởng rất mạnh (ta sẽ trở lại điểm này sau).

người dịch. Tạm dịch: “Sự tăng trưởng là một cơn sóng thủy triều nâng bổng tất cả thuyền bè”. Ta có thể

dùng thành ngữ tiếng Việt tương ứng “nước nổi bè nổi”, hay “nước đẩy thuyền đi” kiểu Nguyễn Trãi.

R.Solow, “A contribution to the theory of economic growth” (người dịch. Tạm dịch: “Một đóng góp vào lí

thuyết tăng trưởng kinh tế”), Quaterly Journal of Economics, 1956.

22l5.com 19

chừng mực nào đó đến tận ngày nay, cần phải nhấn mạnh rằng đó là lí thuyết đầu tiên trong lĩnh

vực này dựa trên công cụ thống kê kĩ càng. Phải đợi đến giữa thế kỉ 20 thì cuối cùng dãy số liệu

lịch sử đầu tiên về phân bố thu nhập mới được thiết lập. Cùng với việc này là tác phẩm vĩ đại

của Kuznets dành cho Phần đóng góp của nhóm thu nhập cao trong thu nhập và tiết kiệm. Cụ

thể hơn, Kuznets chỉ dùng số liệu về một nước (nước Mĩ), trong giai đoạn 30 năm (1913-1948);

công trình của ông mặc dù vậy vẫn là một đóng góp chủ chốt: nó đã huy động hai nguồn số liệu

mà những tác giả thế kỉ 19 hoàn toàn không có được: một là, khai báo thu nhập được bắt đầu

thu thập từ năm 1913 bởi cục thuế liên bang Mĩ; hai là, ước lượng về thu nhập quốc gia của Mĩ,

được chính Kuznets thiết lập vài năm trước đó. Đây là lần đầu tiên một kế hoạch về đo lường

bất bình đẳng tham vọng đến vậy được thực hiện

Điểm quan trọng ta phải hiểu là nếu không có hai nguồn số liệu bắt buộc và bổ trợ này, ta

không thể đo lường được bất bình đẳng của sự phân bố thu nhập và tiến trình của nó. Những

thử nghiệm đầu tiên về đánh giá thu nhập quốc gia diễn ra vào cuối thế kỉ 17, đầu thế kỉ 18 tại

Anh và Pháp, và được nhân rộng trong thế kỉ 19. Nhưng đó vẫn là những đánh giá riêng lẻ: phải

đợi đến thế kỉ 20 và giai đoạn giữa hai cuộc Chiến tranh thế giới, theo sáng kiến của những nhà

nghiên cứu như Kuznets và Kendrick ở Mĩ, Bowley và Clark ở Anh, hoặc Dugé de Bernonville

ở Pháp, những dãy số về thu nhập quốc gia hàng năm mới được phát triển. Nguồn số liệu đầu

tiên này cho phép đo lường tổng thu nhập quốc gia. Để tính được những thu nhập cao và phần

đóng góp của chúng trong thu nhập quốc gia, ta còn cần phải có khai báo thu nhập nữa: nguồn

số liệu thứ hai được ghi chép dựa vào thuế tăng dần đánh trên thu nhập toàn phần, bắt đầu

được dùng khắp nơi vào khoảng Chiến tranh thế giới thứ nhất (1913 ở Mĩ, 1914 ở Pháp, 1909 ở

Anh, 1922 ở Ấn Độ, 1932 ở Argentina)

Điều đáng nói là nếu không có số liệu về thuế thu nhập vẫn sẽ có đủ loại thống kê về những

thành phần thuế hiện hành (ví dụ về phân bố số lượng cửa và cửa sổ theo vùng tại Pháp thế kỉ

18 - không hẳn vô dụng), nhưng sẽ không có số liệu nào về thu nhập cả. Mà, nếu không phải khai

báo thuế, người ta thường cũng chẳng nắm rõ thu nhập của chính mình nữa. Tình hình cũng

Xem S.Kuznets, Shares of Upper Income Groups in Income and Savings (người dịch. Tạm dịch: Phần đóng

góp của nhóm thu nhập cao trong thu nhập và tiết kiệm), NBER, 1953. Simon Kuznets là một nhà kinh tế học

Mĩ, sinh tại Ukraina năm 1901, sống tại Mĩ từ năm 1922, sinh viên tại Columbia rồi giáo sư tại Havard, mất năm

1985. Ông là tác giả thiết lập những dãy số đầu tiên về các sổ sách quốc gia và lịch sử về bất bình đẳng.

Khai báo thu nhập thường chỉ bao gồm một phần dân số và thu nhập, cần phải có các sổ sách quốc gia để

tính được tổng thu nhập.

20 Vào đề

giống vậy đối với thuế doanh nghiệp và thuế tài sản. Thuế không chỉ là cách mọi người đóng góp

cho những chi tiêu công cộng và những dự án chung, và giúp phân chia sự đóng góp này một

cách hợp lí nhất; thuế còn dùng để phân loại, sinh ra hiểu biết và sự minh bạch dân chủ.

Nói dông dài thế nào thì những số liệu này cũng đã cho phép Kuznets tính được tiến trình

của phần đóng góp trong thu nhập quốc gia Mĩ của những nhóm thu nhập cao, qua việc phân

chia số liệu theo những đường chia mười hoặc đường chia một trăm phía trên

. Thế ông đã tìm

ra gì? Ông nhận thấy bất bình đẳng giảm mạnh từ năm 1913 đến 1948. Cụ thể hơn, trong những

năm 1910-1920, 10% những người giàu nhất nhận được tới 45%-50% thu nhập quốc gia. Cuối

những năm 1940, phần đóng góp của nhóm này đạt mức 30%-35% thu nhập quốc gia. Mức giảm

sút hơn mười điểm

trong thu nhập quốc gia là rất đáng kể: tương đương với chẳng hạn một

nửa thu nhập của 50% những người Mĩ nghèo nhất

. Sự giảm thiểu bất bình đẳng là rõ rệt và

không thể chối cãi được. Việc này có một tầm quan trọng đáng kể và một tác động to lớn lên

những cuộc tranh luận kinh tế học thời kì sau Chiến tranh, trong các trường đại học cũng như

trong các tổ chức quốc tế.

Đã nhiều thập niên kể từ khi Malthus, Ricardo, Marx và nhiều người khác bàn về bất bình

đẳng. Nhưng không ai mang đến một nguồn số liệu, một phương pháp dù là nhỏ nhất, giúp so

sánh chính xác những thời kì và phân tách riêng rẽ những giả thiết khác nhau. Lần đầu tiên

một cơ sở khách quan được đề xuất. Tất nhiên nó không hoàn hảo. Nhưng nó xứng đáng tồn

tại. Thêm nữa, công trình này được ghi chép cực kì tốt: tuyển tập dày cộp được Kuznets xuất

bản vào năm 1953 đã trình bày một cách minh bạch nhất có thể tất cả những chi tiết về nguồn

tư liệu và phương pháp, đến mức có thể kiểm tra được từng phép tính. Hơn thế nữa, Kuznets

mang đến một tin tốt lành: bất bình đẳng giảm đi.

người dịch. Trong một chuỗi số liệu, đường chia mười phía trên là số sao cho có đúng một phần mười số liệu

lớn hơn số đó. Tương tự như vậy cho đường chia một trăm phía trên. Nhiều nơi dùng từ đường thập phân và

đường bách phân.

người dịch. 10%.

Nói cách khác, thu nhập của những tầng lớp dân dã và tầng lớp trung bình (được định nghĩa gồm 90% những

người Mĩ nghèo nhất), đã tăng lên rõ rệt: từ 50%-55% trong những nă 1910-1920 lên 65% - 70% cuối những năm

1940.

22l5.com 21

Đường cong Kuznets: tin tốt lành thời Chiến tranh lạnh

Nói thật ra, Kuznets tự ý thức rất rõ tính chất ngẫu nhiên của sự giảm sút thu nhập cao tại

Mĩ từ năm 1913 đến 1948: điều này là do những biến cố liên tiếp gây ra bởi những cuộc khủng

hoảng trong những năm 1930 và Chiến tranh thế giới thứ hai, chứ không phải là do một quá

trình tự nhiên nào cả. Trong tập sách dày xuất bản năm 1953, Kuznets phân tích chi tiết các

dãy số liệu và cảnh báo người đọc cẩn thận đừng mở rộng kết quả quá vội vàng. Nhưng vào

tháng 12 năm 1954, tại Detroit, trong khuôn khổ buổi hội thảo mà ông thuyết trình với tư cách

chủ tịch American Economic Association

, ông đã đề xuất với các đồng nghiệp một cách diễn

giải tươi sáng hơn rất nhiều. Nội dung buổi hội thảo này đã được xuất bản năm 1955 dưới tiêu

đề “Tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập”. Chính nó đã cho ra đời lí thuyết “đường

cong Kuznets”.

Theo lí thuyết này, bất bình đẳng sẽ nhất nhất tuân theo một “đường cong hình chuông” -

nghĩa là đầu tiên tăng rồi sau đó giảm - trong quá trình công nghiệp hóa và phát triển kinh

tế. Theo Kuznets, theo sau pha bất bình đẳng gia tăng tự nhiên đặc trưng cho bước đầu công

nghiệp hóa, ứng với giai đoạn đại để là thế kỉ 19 ở Mĩ, nó sẽ giảm mạnh. Sự giảm mạnh này có

vẻ đã bắt đầu trong quãng nửa đầu thế kỉ 20 ở Mĩ.

Tài liệu này đọc thật là sáng tỏ. Sau khi nhắc lại những lí do tại sao ta nên thận trọng và

nhắc lại sự tác động hiển nhiên của những biến cố đến từ phía ngoài vào sự sút giảm bất bình

đẳng ở Mĩ, Kuznets vô tư gợi ý rằng logic nội tại của phát triển kinh tế, độc lập với mọi can

thiệp chính trị và biến cố bên ngoài, có thể cũng dẫn đến cùng một kết quả. Đại ý là: bất bình

đẳng tăng lên trong giai đoạn đầu công nghiệp hóa (chỉ có một số ít được hưởng những của cải

mới), trước khi bắt đầu giảm một cách tự nhiên trong những pha phát triển tiến bộ hơn (ngày

càng nhiều người dân tham gia vào những khu vực kinh tế hứa hẹn, vì vậy bất bình đẳng tự

nhiên giảm sút

Những “pha phát triển tiến bộ” đó đã bắt đầu vào cuối thế kỉ 19 hoặc đầu thế kỉ 20 tại những

nước công nghiệp. Vì vậy sự giảm thiểu bất bình đẳng xảy đến ở Mĩ trong những năm 1913-1948

không gì khác mà chứng tỏ một hiện tượng chung: tất cả các nước, kể cả những nước chậm tiến

người dịch. Tạm dịch: Hội kinh tế học Mĩ.

Xem S.Kuznets “Economic growth and income inequality” (người dịch. Tạm dịch: “Tăng trưởng kinh tế và

bất bình đẳng thu nhập”.

22 Vào đề

hiện đang vướng mắc trong nghèo nàn và công cuộc xóa bỏ ách thực dân, trên nguyên tắc, không

sớm thì muộn, sẽ đạt được điều này. Những kết quả được Kuznets chỉ ra trong cuốn sách năm

1953 bất chợt trở thành một vũ khí chính trị có sức mạnh lớn

. Về phần mình Kuznets hoàn

toàn ý thức được về tính phỏng đoán rất cao của một lí thuyết như vậy

. Có điều là khi trình

bày một lí thuyết tươi sáng như thế trong khuôn khổ “Predential address”

, dành cho những

nhà kinh tế học Mĩ, những người sẵn lòng tin cậy và phát tán thông điệp tốt lành do người đồng

nghiệp rất uy tín mang đến này, Kuznets biết rằng mình có một ảnh hưởng rất to lớn: “đường

cong Kuznets” đã được khai sinh. Để đảm bảo mọi người nắm được vấn đề, Kuznets còn cẩn

thận nói rõ là sự đúng sai của những tiên đoán lạc quan đó phụ thuộc vào việc các nước chậm

tiến có được giữ trong “quĩ đạo của thế giới tự do” hay không

. Nhìn một cách tổng quan, lí

thuyết “đường cong Kuznets” chính là một sản phẩm của Chiến tranh lạnh.

Xin nhắc lại để bạn đọc không hiểu nhầm: công trình mà Kuznets thực hiện nhằm thiết lập

những sổ sách quốc gia và những dãy số liệu lịch sử đầu tiên của Mĩ về bất bình đẳng dứt khoát

là rất đáng kể. Những cuốn sách và những bài báo của ông cho thấy ông là một nhà nghiên cứu

thực sự có đạo đức. Ngoài ra, sự tăng trưởng mạnh của tất cả các nước phát triển thời sau Chiến

tranh là một sự kiện cơ bản; tất cả các nhóm xã hội đều hưởng lợi từ sự tăng trưởng này còn

là một điều cơ bản hơn. Thật bình thường khi sự lạc quan thắng thế trong “Ba mươi năm huy

hoàng” và những dự báo thảm họa tận thế thế kỉ 19 dần hết thời.

Nhưng ta đừng quên rằng lí thuyết “đường cong Kuznets” rất được hoan nghênh này phần

lớn đã được phát biểu cho những động cơ xấu, và nền móng thực nghiệm của nó rất mong manh.

Như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, việc bất bình đẳng giảm sút mạnh ở hầu hết các nước

giàu từ 1914 đến 1945 trước hết là sản phẩm của các cuộc Chiến tranh thế giới và những cú

sốc kinh tế chính trị kéo theo (nhất là với những người sở hữu tài sản lớn), chứ không liên quan

nhiều lắm đến quá trình dịch chuyển lao động ôn hòa giữa các khu vực kinh tế như Kuznets đã

miêu tả.

Rất hay là Kuznets không có dãy số liệu chứng minh sự gia tăng bất bình đẳng ở thế kỉ 19, nhưng với ông

điều này có vẻ hiển nhiên (cũng như với phần lớn các nhà quan sát thời đó).

Như ông đã tự nói rõ: “This is perhaps 5 per cent empirical information and 95 per cent speculation, some of

it possibly tainted by wishful thinking” (người dịch. Tạm dịch: “Điều này có lẽ là 5% thông tin thực nghiệm và

95% phỏng đoán, vài phần trong đó có thể bị vẩn đục bởi những suy nghĩ quá phấn chấn”.

người dịch. Tạm dịch: “Lời chủ tịch”.

“The future prospect of underdevelopped countries within the orbit of the free world” (người dịch. Tạm dịch:

”Viễn cảnh của các nước chậm tiến trong quĩ đạo của thế giới tự do”).

22l5.com 23

Đưa vấn đề phân bố của cải trở lại tâm điểm của phân tích

kinh tế học

Đây là một vấn đề quan trọng không chỉ trong quá khứ. Kể từ những năm 1970, bất bình đẳng

đã tăng trở lại tại những nước giàu. Nhất là ở Mĩ, sự chênh lệch thu nhập trong những năm

2000-2010 đã quay lại - thậm chí là vượt qua chút ít - mốc cao kỉ lục những năm 1910-1920. Để

phân tích được sự gia tăng này, trước hết phải ta tìm hiểu tại sao và làm thế nào bất bình đẳng

đã giảm sút trong giai đoạn trước. Dĩ nhiên, sự tăng trưởng mạnh của các nước nghèo và các

nước mới nổi, nhất là Trung Quốc, là một tiềm lực mạnh mẽ làm giảm thiểu bất bình đẳng trên

phạm vi toàn thế giới, tương tự như sự tăng trưởng của những nước giàu trong “Ba mươi năm

huy hoàng”. Nhưng quá trình này dấy lên tại các nước mới nổi những mối lo lắng lớn, và còn lớn

hơn nữa tại các nước giàu. Mặt khác, những sự mất cân bằng lớn trên thị trường tài chính, dầu

mỏ và bất động sản có thể gợi nên những mối ngờ vực về tính chất không thể khác được của “lối

đi tăng trưởng cân bằng” như Slow và Kuznets đã miêu tả, theo đó tất cả được xem như sẽ phát

triển theo cùng một nhịp độ. Thế giới năm 2050 hay 2100 sẽ được sở hữu bởi những traders

những nhà quản lí siêu việt và những người có tài sản lớn, hay những nước dầu mỏ hoặc Ngân

hàng Trung quốc, chưa nói đến những thiên đường thuế bằng cách này hay cách khác là chỗ trú

chân của tất cả các đối tượng trên? Có vẻ thật vô lí khi không đặt ra câu hỏi này mà cứ cứng

ngắc giả sử sự tăng trưởng tự nó “cân bằng” trong giai đoạn dài.

Chúng ta thời đầu thế kỉ 21 này sống trong cùng một hoàn cảnh với những nhà quan sát thế

kỉ 19: ta đang chứng kiến những chuyển biến rất ấn tượng. Rất khó nói những biến chuyển này

sẽ đi tới đâu; rất khó hình dung ra sự phân bố của cải toàn cầu, giữa các nước cũng như trong

nội bộ mỗi nước, sẽ ra sao trong vài thập kỉ tới. Các nhà kinh tế học thế kỉ 19 có công lao to

lớn: họ đã đưa vấn đề phân bố của cải thành tâm điểm của phân tích kinh tế học; họ tìm cách

nghiên cứu những xu hướng dài hạn. Những câu trả lời của họ không phải lúc nào cũng thỏa

đáng - nhưng ít nhất họ đã đặt ra những câu hỏi chính đáng. Ta không có lí do cơ bản nào để

tin vào tính chất tự cân bằng của sự tăng trưởng. Đã đến lúc nên đưa vấn đề về bất bình đẳng

trở lại tâm điểm của phân tích kinh tế học và đặt lại những câu hỏi còn để ngỏ từ thế kỉ 19.

người dịch. đó là các “giao dịch viên” theo nghĩa thị trường tài chính: những người chịu trách nhiệm giao dịch

những công cụ tài chính, thường thấy ở những ngân hàng đầu tư hoặc quĩ đầu cơ.

24 Vào đề

Trong một thời gian quá dài, vấn đề phân bố của cải đã bị các nhà kinh tế học sao nhãng, một

phần bởi những kết luận lạc quan của Kuznets, một phần do việc họ quá ưa thích những mô

hình toán học kiểu “tác nhân kinh tế tiểu biểu”

. Muốn đưa vấn đề phân bố của cải trở lại tâm

điểm của phân tích kinh tế học, ta phải bắt đầu bằng việc thu thập tối đa những số liệu lịch sử

cho phép hiểu rõ hơn những tiến trình trong quá khứ và những xu hướng hiện thời. Bởi lẽ, qua

việc kiên trì xác lập những sự kiện thật và những điều trùng lặp, đối chiếu những trải nghiệm

của các nước khác nhau, ta mới hi vọng nắm bắt được rõ hơn những cơ chế tiềm ẩn và làm sáng

tỏ những nghi vấn để hướng tới tương lai.

Số liệu được dùng trong sách

Cuốn sách này dựa trên hai nguồn số liệu chính cho phép nghiên cứu sự vận động lịch sử của sự

phân bố của cải: một nguồn về thu nhập và bất bình đẳng trong phân bố thu nhập; một nguồn

về tài sản, sự phân bố tài sản và liên hệ của nó với thu nhập.

Ta hãy bắt đầu bằng thu nhập. Nhìn một cách tổng quan công trình của tôi đơn giản là

mở rộng qui mô về thời gian và không gian của công trình có tính phát kiến và tiên phong do

Kuznets thực hiện nhằm đo lường tiến trình của bất bình đẳng thu nhập tại Mĩ từ năm 1913

đến 1948. Sự mở rộng này giúp cho những xu thế phát hiện bởi Kuznets (những xu thế này hoàn

toàn có thật) được đặt trong một tầm nhìn xa hơn. Nó cũng xem xét lại mối liên quan lạc quan

giữa phát triển kinh tế và phân bố của cải. Thật lạ lùng, công trình của Kuznets đã không được

tiếp nối một cách có hệ thống, chắc là phần nào do việc khai thác những tư liệu về thuế như

một nguồn số liệu thống kê và lịch sử rơi vào một kiểu “no man’s land”

học thuật, quá lịch sử

đối với những nhà kinh tế học, quá kinh tế đối với những nhà sử học. Điều này thật đáng tiếc,

bởi lẽ chỉ có tầm nhìn bao quát lịch sử mới cho phép phân tích đúng sự vận động của bất bình

đẳng thu nhập, và chỉ có những số liệu về thuế cho phép tiếp nhận tầm nhìn bao quát này

Những mô hình này áp đảo trong nghiên cứu và giảng dạy kinh tế học kể từ những năm 1960-1970. Trong

mô hình này, ta luôn giả sử mỗi người nhận được lương như nhau, sở hữu cùng một lượng tài sản và có cùng thu

nhập. Giả thiết này mặc nhiên kéo theo việc sự tăng trưởng được chia đều cho tất cả các nhóm xã hội. Một sự

đơn giản hóa thực tế như vậy có thể phù hợp với những vấn đề đặc thù, nhưng hiển nhiên sẽ rất hạn chế với toàn

bộ các vấn đề kinh tế học.

người dịch. Thường dùng để chỉ những khu vực cấm vào, hoặc những vùng đệm không dân cư trong xung

đột lãnh thổ.

Những cuộc điều tra về thu nhập và ngân sách các hộ gia đình thực hiện bởi các viện thống kê hiếm khi bắt

đầu trước những năm 1970-1980. Những cuộc điều tra này có xu hướng ước lượng những thu nhập cao thấp đi

rất nhiều. Điều này là nghiêm trọng vì thông thường đường chia mười phía trên chứa tới một nửa thu nhập quốc

22l5.com 25

Tôi bắt đầu bằng việc mở rộng phương pháp của Kuznets cho trường hợp nước Pháp. Kết

quả đã được công bố trong tập sách đầu tiên năm 2001

. Sau đó tôi may mắn được sự ủng hộ

của đông đảo đồng nghiệp - đầu tiên phải kể đến Anthony Atkinson và Emmanuel Saez - những

người đã cho phép tôi mở rộng dự án này trên qui mô quốc tế lớn hơn nhiều. Anthony Atkinson

đã giải quyết trường hợp nước Anh và nhiều nước khác. Chúng tôi đã chủ trì hai bộ, xuất bản

năm 2007 và 2010, tập hợp những nghiên cứu tương tự trên hơn 20 nước, trải đều khắp các châu

lục

. Cùng với Emmanuel Saez, chúng tôi đã kéo dài thêm nửa thế kỉ những dãy số liệu được

Kuznets xác lập cho trường hợp nước Mĩ

. Emmanuel Saez đã giải quyết nhiều nước quan trọng

khác, như trường hợp Canada và Nhật Bản. Nhiều nhà nghiên cứu khác đã tham gia vào dự án

tập thể này: Facundo Alvaredo đã ưu tiên giải quyết trường hợp Argentina, Tây Ban Nha và Bồ

Đào Nha; Fabien Dell trường hợp Đức và Thụy Sĩ; cùng với Abhijit Banerjee, tôi đã nghiên cứu

trường hợp Ấn Độ; nhờ Nancy Qian, tôi đã giải quyết trường hợp Trung Quốc; và cứ như vậy

cho các nước khác

Chúng tôi đã cố gắng sử dụng cùng nguồn số liệu, cùng phương pháp và cùng quan niệm cho

từng nước: đường chia mười và đường chia một trăm của nhóm thu nhập cao được ước lượng

từ số liệu thuế đến từ các bản khai báo thu nhập (sau rất nhiều chỉnh sửa để bảo đảm các số

liệu và khái niệm được đồng đều theo thời gian và không gian); thu nhập quốc gia và thu nhập

trung bình có được từ các sổ sách quốc gia (đôi khi chúng tôi phải bổ sung và kéo dài số liệu).

Những dãy số liệu nhìn chung bắt đầu vào lúc bắt đầu có thuế thu nhập (khoảng năm 1910-1920

tại nhiều nước, đôi khi trong những năm 1880-1890, như tại Nhật Bản hoặc Đức, đôi khi muộn

hơn). Những dãy số này được cập nhật thường xuyên và thường có tới đầu những năm 2010.

Cuối cùng, World Top Incomes Database (WTID)

, kết quả làm việc chung của khoảng ba

gia. Dù có những hạn chế riêng, nguồn số liệu thuế chứa thông tin chính xác hơn về nhóm thu nhâp cao và cho

phép lùi lại một thế kỉ theo trục thời gian.

Xem T.Piketty, Những thu nhập cao tại Pháp thế kỉ 20: bất bình đẳng và sự phân phối lại từ 1901 đến 1998,

Grasset, 2001. Xem bản tóm tắt “Income inequality in France, 1901-1998”, Journal of Political Economy, 2003

(người dịch. Tạm dịch: “Bất bình đẳng thu nhập tại Pháp giai đoạn 1901-1998”).

Xem A.Atkinson và T.Piketty, Top Incomes over the 20th Century: A Contrast Between Continental-Europe

and English-Speaking Countries, Oxford University Press, 2007; Top Incomes: A Global Perspective, Oxford

University Press, 2010. (người dịch. Tạm dịch: Các thu nhập cao nhất trong thế kỉ 20: Sự tương phản giữa Châu

Âu lục địa và các nước nói tiếng Anh; Các thu nhập cao nhất: Một cái nhìn toàn cầu).

Xem T.Piketty và E.Saez, “Income inequality in the United States, 1913-1998”, The Quarterly Journal of

Economics, 2003, (người dịch. Tạm dịch: “Bất bình đẳng thu nhập tại Mĩ giai đoạn 1913-1998”).

Bạn đọc có thể xem đầy đủ chú dẫn tài liệu tham khảo trên mạng trong phụ lục kĩ thuật. Xem thêm bài

tổng hợp sau: A.Atkinson, T.Piketty và E.Saez, “Top incomes in the long-run of history”, Journal of Economic

Literature, 2011. (người dịch. Tạm dịch: “Các thu nhập cao nhất trong giai đoạn lịch sử dài”).

người dịch. Tạm dịch: Cơ sở dữ liệu các thu nhập cao nhất toàn cầu.

26 Vào đề

chục nhà nghiên cứu khắp nơi trên thế giới, là cơ sở dữ liệu lớn nhất hiện có về tiến trình của

bất bình đẳng thu nhập. Cơ sở dữ liệu này tương ứng với tập hợp dữ liệu thứ nhất dùng trong

cuốn sách này

Nguồn tập hợp dữ liệu thứ hai, thực ra được tôi dùng trước tiên trong sách, là về tài sản,

sự phân bố và những mối liên hệ của nó với thu nhập. Tài sản cũng đóng vài trò quan trọng

trong tập hợp dữ liệu đầu tiên, thông qua thu nhập từ tài sản. Xin nhắc lại rằng thu nhập lúc

nào cũng gồm hai thành phần, một phần là thu nhập từ làm việc (tiền lương, tiền phụ cấp, tiền

thưởng, thu nhập từ làm việc không lương, v.v, và những thu nhập từ làm việc khác, bất kể dưới

hình thức pháp lí nào), phần khác là thu nhập từ vốn (tiền thuê tài sản, lợi nhuận trên vốn góp,

tiền lãi, giá trị thêm

, tiền phí, v.v, và những thu nhập đến từ sự sở hữu vốn đất đai, bất động

sản

, tài chính, công nghiệp, v.v, đây cũng vậy bất kể dưới hình thức pháp lí nào). Những số

liệu từ WTID chứa rất nhiều thông tin về tiến trình của thu nhập từ vốn trong thế kỉ 20. Tuy

nhiên cần phải bổ sung nguồn này bằng những số liệu về tài sản đơn thuần. Ta có thể phân biệt

ba tập con số liệu lịch sử và phương pháp tiếp cận, hoàn toàn bổ trợ lẫn nhau

Đầu tiên, cũng như khai báo thu nhập từ nguồn số liệu thuế thu nhập cho phép nghiên cứu

tiến trình của bất bình đẳng thu nhập, khai báo tài sản thừa kế từ nguồn số liệu thuế tài sản

thừa kế cho phép nghiên cứu tiến trình của bất bình đẳng tài sản

. Cách tiếp cận này đã được

Robert Lampman dùng lần đầu tiên năm 1962 khi nghiên cứu tiến trình của bất bình đẳng tài

sản tại Mĩ từ năm 1922 đến 1956, sau đó đến Anthony Atkinson và Alan Harrison năm 1978 khi

nghiên cứu trường hợp Liên hiệp Anh từ năm 1923 đến năm 1972

. Những công trình này gần

đây đã được cập nhật và mở rộng ra các nước khác, ví dụ như Pháp và Thụy Điển. Không may

Chúng tôi không thể bàn chi tiết về từng nước trong khuôn khổ cuốn sách này mà chỉ trình bày tổng

kết chung. Bạn đọc quan tâm có thể tham khảo dãy số liệu đầy đủ trên trang mạng của WTID (xem

http://topincomes.parisschoolofeconomics.eu) và trong những tập sách và bài báo kĩ thuật kể trên. Nhiều tài

liệu được trình bày trong phần phụ lục kĩ thuật của sách này: xem http://piketty.pse.ens.fr/capital21c.

người dịch. Nguyên bản: plus-value.

người dịch. Nguyên bản: immobilier. Piketty hiểu bất động sản là những công trình được xây dựng trên đất,

để phân biệt với đất đai thuần túy để chỉ đất đai còn trống không có công trình xây dựng nhưng có thể được

dùng vào mục đích khác, ví dụ sản xuất nông nghiệp.

WTID đang chuyển đổi thành “World Wealth and Income Database” (WWID) (người dịch. Tạm dịch: “Cơ sở

dữ liệu về của cải và thu nhập toàn cầu”). WWID bao gồm cả ba tập con số liệu bổ trợ nói trên. Trong sách này

ta sẽ trình bày những thành phần chính hiện có.

Ta cũng có thể dùng khai báo tài sản từ nguồn số liệu thuế hàng năm về tài sản của những người còn sống,

nhưng trong giai đoạn dài nguồn số liệu này ít hơn nguồn số liệu về tài sản thừa kế.

Xem những tập sách tiên phong sau: R.J.Lampman, The Share of Top Wealth-Holders in National Wealth,

1922-1956, Princeton University Press, 1962 (người dịch. Tạm dịch: Phần đóng góp của những người nhiều của cải

nhất trong tổng của cải quốc gia giai đoạn 1922-1956 ); A.B.Atkinson và A.J.Harrison, Distribution of Personal

Wealth in Britain, 1923-1972, Cambridge University Press, 1978 (người dịch. Tạm dịch: Phân bố của cải cá nhân

ở Anh giai đoạn 1923-1972).

22l5.com 27

số liệu về bất bình đẳng tài sản bao phủ ít nước hơn so với số liệu về bất bình đẳng thu nhập.

Nhưng trong một số trường hợp ta có thể lùi xa hơn theo trục thời gian đến tận đầu thế kỉ 19,

bởi thuế tài sản xuất hiện trước thu nhập rất lâu. Đặc biệt, hợp tác với Gilles Postel-Vinay và

Jean-Laurent Rosenthal, chúng tôi đã thu thập được một tập hợp lớn những khai báo thuế cá

nhân trong kho lưu trữ về tài sản thừa kế. Nhờ đó chúng tôi đã xác lập được những dãy số đồng

nhất về sự tập trung tài sản tại Pháp kể từ thời Cách mạng Pháp

. Điều này đã giúp chúng

tôi đặt những biến cố gây ra bởi Chiến tranh thế giới thứ nhất trong một tầm nhìn lịch sử bao

quát, dài hơn những dãy số về bất bình đẳng thu nhập (thật không hay thường khởi đầu vào

khoảng 1910-1920). Những công trình của Jesper Roine và Daniel Waldenstr¨om dựa trên những

số liệu lịch sử của Thụy Điển cũng có rất nhiều điểu bổ ích.

Những nguốn số liệu về tài sản thừa kế và tài sản nói chung cho phép nghiên cứu sự đóng

góp tương ứng của thừa kế và tiết kiệm trong tống tài sản; từ đó nghiên cứu tiến trình của các

số độ lớn này trong sự vận động của bất bình đẳng tài sản nói chung. Chúng tôi đã tiến hành

khá đầy đủ cho trường hợp nước Pháp: những nguồn số liệu lịch sử rất phong phú đã mang đến

một góc nhìn độc nhất về tiến trình của thừa kế tài sản trong giai đoạn dài

. Công trình này

đã được mở rộng một phần cho các nước khác, đặc biệt là cho trường hợp Liên hiệp Anh, Đức,

Thụy Điển và Mĩ. Những tài liệu này đóng vai trò chủ yếu trong nghiên cứu của chúng tôi, bởi

lẽ bất bình đẳng tài sản được hiểu khác nhau tùy theo việc tài sản được thừa kế từ các thế hệ

trước hay đến từ tiền tiết kiệm trong một thế hệ. Trong khuôn khổ cuốn sách này, ta quan tâm

không chỉ đến bất bình đẳng đơn thuần mà nhất là đến cấu trúc của bất bình đẳng, nghĩa là

nguồn gốc của sự chênh lệch thu nhập và tài sản giữa các nhóm xã hội, đối chiếu với những hệ

chuẩn mực kinh tế, xã hội, tinh thần, chính trị có khả năng làm rộng thêm hoặc giữ vững bất

bình đẳng. Bất bình đẳng tự nó không nhất thiết là xấu: vấn đề trung tâm là phải xem liệu nó

có chính đáng không.

Cuối cùng, nguồn số liệu về tài sản cho phép nghiên cứu trong giai đoạn dài tiến trình của

dự trữ tài sản quốc gia (dù đó là vốn đất đai, bất động sản, công nghiệp hay tài chính), đo bằng

Xem T.Piketty, G.Postel-Vinay và J.-L.Rosenthal, “Wealth concentration in a developing economy: Paris and

France 1807-1994”, American Economic Review, 2006 (người dịch. Tạm dịch: “Sự tập trung của cải trong một nền

kinh tế đang phát triển: Paris và Pháp giai đoạn 1807-1994”).

Xem T.Piketty, “On the long-run evolution of inheritance: France 1820-2050”, École d’écomonie de Paris, 2010

(bản tóm tắt được xuất bản trong báo Quaterly Journal of Economics, 2011) (người dịch. Tạm dịch: “Về tiến

trình của thừa kế tài sản trong giai đoạn dài: trường hợp nước Pháp giai đoạn 1820-2050”).

28 Vào đề

số năm thu nhập quốc gia tương đương. Nghiên cứu về tỉ số vốn/thu nhập trên phạm vi tổng

quát có những hạn chế riêng của nó (ta vẫn nên nghiên cứu thêm về bất bình đẳng tài sản trên

phạm vi cá nhân, và phần đóng góp tương đối của thừa kế và tiết kiệm trong cơ cấu của đồng

vốn). Tuy nhiên nó cho phép ta phân tích một cách tổng hợp tầm quan trọng của đồng vốn trên

phạm vi toàn xã hội. Hơn nữa, như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, bằng cách tập hợp và

đối chiếu những ước tính được thực hiện tại nhiều thời đại, ta có thể lùi xa theo trục thời gian

tới đầu thế kỉ 18 đối với một số nước, đặc biệt là Liên hiệp Anh và Pháp. Điều này cho phép đặt

cuộc Cách mạng công nghiệp trong toàn cảnh lịch sử đồng vốn. Ở đây chúng tôi dựa vào những

số liệu lịch sử mà chúng tôi đã tập hợp gần đây với sự cộng tác của Gabriel Zucman

. Nhìn một

cách tổng quan, công trình này đơn giản chỉ mở rộng và khái quát việc thu thập những bảng

tổng kết tài sản theo từng nước (“country balance sheet”) được Raymond Goldsmith thực hiện

vào những năm 1970-1980

So sánh với những công trình trước đây, điểm mới mẻ đầu tiên của cách tiến hành nghiên

cứu về sự phân bố của cải trong sách này là việc chúng tôi đã tìm cách tập hợp những nguồn số

liệu lịch sử đầy đủ và hệ thống nhất có thể. Phải nhấn mạnh rằng tôi đã có thuận lợi kép so với

những tác giả trước đây: mặc nhiên là chúng ta có độ lùi lịch sử lớn hơn (như ta sẽ thấy trong

phần sau của sách, một số tiến trình dài hạn chỉ thể hiện rõ rệt khi ta có số liệu cho những năm

2000-2010, cũng như việc một số cú sốc gây nên bởi các cuộc Chiến tranh thế giới mất rất lâu

mới tiêu tan hết); và nhờ vào những công cụ tin học, chúng tôi đã có thể dễ dàng thu thập rất

nhiều số liệu lịch sử với qui mô rộng hơn rất nhiều so với những người đi trước.

Dù không cần phóng đại vai trò của công nghệ trong lịch sử tư tưởng, tôi cảm thấy ta không

nên bỏ qua hoàn toàn những vấn đề thuần túy kĩ thuật này. Khách quan mà nói, ở thời của

Kuznets và rộng hơn đến tận những năm 1980-1990, xử lí những khối lượng số liệu lịch sử lớn

là khó khăn hơn bây giờ rất nhiều. Chẳng hạn khi Alice Hanson John vào những năm 1970 tập

hợp những danh mục tài sản lúc qua đời tại Mĩ thời thực dân, hoặc khi Adeline Daumard tập

Xem T.Piketty và G.Zucman, “Capital is back: wealth-income ratios in rich countries, 1700-2010”, École

d’économie de Paris, 2013 (người dịch. Tạm dịch: “Đồng vốn đang trở lại: tỉ số của cải-thu nhập tại những nước

giàu giai đoạn 1700-2010”).

Xem đặc biệt là R.W.Goldsmith, Comparative National Balance sheets: A Study of Twenty Countries, 1688-

1978, The University of Chicago Press, 1985 (người dịch. Tạm dịch: Đối chiếu các bảng tổng kết tài sản quốc gia:

nghiên cứu cho hai mươi nước trong giai đoạn 1688-1978 ). Bạn đọc có thể xem thêm những tài liệu tham khảo

đầy đủ hơn trong phần phụ lục kĩ thuật.

22l5.com 29

hợp số liệu từ kho lưu trữ về tài sản thừa kế tại Pháp thế kỉ 19

, ta nên nhớ là phần lớn những

công việc đó đã được làm bằng tay, sử dụng những tấm bìa giấy bồi. Ngày nay khi ta đọc lại

những công trình đáng nể đó, hoặc những công trình của Fran¸cois Simiand về tiến trình của tiền

lương ở thế kỉ 19, của Ernest Labrousse về lịch sử giả cả và thu nhập ở thế kỉ 18, hoặc của Jean

Bouvier và Fran¸cois Furet về sự biến động lợi nhuận ở thế kỉ 19, ta thấy rõ ràng là những nhà

nghiên cứu này đã đối mặt với những khó khăn lớn về công cụ để thu thập và xử lí số liệu

Những sự phiền hà ở góc độ công cụ kĩ thuật này thường lấy mất phần lớn năng lượng của họ.

Đôi khi chúng lấn át cả sự phân tích và diễn giải khoa học, chưa kể đến chúng còn hạn chế đáng

kể sự đối chiếu số liệu theo trục thời gian và giữa các nước với nhau. Nói một cách tổng quan,

trong điều kiện hiện nay, nghiên cứu về lịch sử phân bố của cải đã trở nên dễ dàng hơn nhiều

so với trong quá khứ. Cuốn sách này phản ánh nhiều phần sự tiến bộ trong điều kiện làm việc

đó.

Những kết quả chính trong sách

Những nguồn số liệu lịch sử chưa từng công bố này đã dẫn tôi đến những kết quả chính nào? Kết

luận đầu tiên là ta cần phải đề phòng tất cả các thuyết kinh tế học theo đó mọi việc đều được

định trước: lịch sử phân bố của cải luôn mang đậm tính chính trị và không thể tóm gọn bằng

những cơ chế kinh tế thuần túy được. Nói riêng, sự giảm thiểu bất bình đẳng trong những nước

phát triển trong những năm 1900-1910 và 1950-1960 trước hết là sản phẩm của các cuộc Chiến

tranh thế giới và những chính sách công cộng được thực thi sau những biến cố này. Cũng như

vậy, việc bất bình đẳng tăng trở lại từ những năm 1970-1980 là nhờ vào những đảo lộn chính

trị trong các thập niên trước đó, nhất là về thuế và tài chính. Lịch sử bất bình đẳng phụ thuộc

vào những đại diện như là các nhân tố kinh tế, chính trị, xã hội, sự công bằng và sự không công

bằng, những tương quan lực lượng giữa các nhân tố này, và những lựa chọn tập thể bắt nguồn

Xem A.Daumard, Tài sản tại Pháp vào thế kỉ 19. Điều tra về sự phân bố và cơ cấu vốn cá nhân tại Paris,

Lyon, Lille, Bordeaux và Toulouse dựa vào lưu trữ về kê khai tài sản thừa kế.

Bạn đọc xem thêm sách tham khảo, đặc biệt là F.Simiand, Tiền lương, sự tiến triển xã hội, và tiền tệ, Alcan,

1932; E.Labrousse, Phác họa biến động giá cả và nhu thập tại Pháp ở thế kỉ 18, 1933; J.Bouvier, F.Furet và

M.Gilet, Biến động lợi nhuận tại Pháp ở thế kỉ 19. Tài liệu và nghiên cứu, Mouton, 1965.

Có những lí do học thuật đơn thuần giải thích cho sự đi xuống của ngành lịch sử kinh tế học và xã hội học

nghiên cứu về tiến trình của giá, thu nhập và tài sản (đôi khi được gọi là “lịch sử dãy số học”). Theo cảm nhận

của tôi, sự đi xuống này là rất đáng tiếc và có thể quay ngược lại được. Chúng tôi sẽ trở lại chủ đề này trong

phần sau của sách.

30 Vào đề

từ đó. Nó là sản phẩm của tất cả các bên liên quan.

Kết luận thứ hai - tâm điểm của cuốn sách này - là sự vận động của sự phân bố của cải đưa

vào cuộc chơi những cơ chế rất mạnh mẽ. Những cơ chế này đưa đẩy bất bình đẳng lúc thì theo

chiều hướng tăng lên, lúc thì giảm đi. Không có quá trình tự nhiên và tức thời nào cho phép

tránh được việc những xu hướng mất cân bằng và bất bình đẳng chiếm ưu thế lâu dài.

Ta hãy bắt đầu bằng những cơ chế đẩy lùi bất bình đẳng. Lực kéo chính của cơ chế này là

quá trình lan tỏa kiến thức và sự đầu tư vào giáo dục đào tạo. Qui luật cung cấp-nhu cầu cũng

như là sự dịch chuyển vốn và lao động (một biến thể của qui luật cung cấp-nhu cầu) cũng có thể

hoạt động theo chiều hướng đó

, nhưng không mạnh mẽ bằng, và nhiều khi mù mờ, trái khoáy.

Quá trình lan tỏa kiến thức và kĩ năng là cơ chế chủ đạo cho phép đồng thời tăng sản lượng và

giảm bất bình đẳng, trong nội bộ một nước cũng như trên phạm vi quốc tế. Điều này được minh

họa bằng việc một phần lớn các nước nghèo và các nước mới nổi, đầu tiên là Trung Quốc, đang

dần bắt kịp các nước giàu. Việc tiếp nhận cách thức sản xuất và đạt tới cùng độ lành nghề như

ở các nước giàu đã giúp các nước kém phát triển hơn cải thiện thu nhập. Quá trình hội tụ công

nghệ này có thể được khuyến khích bằng mở cửa thương mại, nhưng về cơ bản đó là một quá

trình lan tỏa kiến thức và chia sẻ hiểu biết - tài sản công cộng ở mức cao nhất - chứ không phải

là một cơ chế có tính thị trường.

Dưới góc độ hoàn toàn lí thuyết, có khả năng có những lực kéo khác theo hướng gia tăng

bình đẳng. Ví dụ ta có thể nghĩ tới việc những kĩ nghệ sản xuất ngày càng nâng tầm quan trọng

của kĩ năng và lao động con người, kéo theo phần thu nhập từ lao động sẽ có xu hướng tăng lên

(và phần thu nhập từ vốn sẽ tương ứng giảm đi). Giả thuyết này được có thể được gọi là “sự lên

ngôi của vốn con người”. Nói cách khác, bước tiến của kĩ thuật công nghệ tất sẽ dẫn tới chiến

thắng khải hoàn của vốn con người trên vốn tài chính và bất động sản, của những nhà quản lí

mẫn cán trên đám bụng phệ giữ phiếu góp vốn, của thực lực trên quan hệ con ông cháu cha. Cứ

như vậy trật tự xã hội sẽ dần dựa trên tài năng là chính và sẽ dần ít đi cảnh “con vua thì lại làm

vua”: sự hợp lẽ về mặt kinh tế

sẽ tự động kéo theo sự hợp lẽ về mặt dân chủ

Một niềm tin lạc quan khá phổ biến trong xã hội hiện đại là ý kiến cho rằng sự kéo dài tuổi

người dịch. chiều hướng giảm thiểu bất bình đẳng.

người dịch. Nguyên bản: rationalité économique.

người dịch. Nguyên bản: rationalité démocratique. Ý nói đến một nền kinh tế mà công nghệ và năng lực con

người càng ngày càng quan trọng. Điều này kéo theo việc những người có tài năng sẽ có thu nhập và địa vị xã

hội cao hơn.

22l5.com 31

thọ chắc chắn sẽ dẫn đến việc thay thế “xung đột tầng lớp” bằng “xung đột tuổi tác” (dạng xung

đột ít chia rẽ xã hội hơn, vì ai cũng trẻ rồi già). Nói cách khác, sự tích lũy và phân bố tài sản

ngày nay sẽ không bị chi phối bởi sự đối đầu không ngừng giữa những dòng họ có tài sản thừa

kế và những người chỉ sở hữu sức lao động của chính mình, mà bởi một logic tiết kiệm theo từng

giai đoạn trong đời: mỗi người tích lũy tài sản cho tuổi già của mình. Tiến bộ y học và sự cải

thiện điều kiện sống có lẽ đã thay đổi hoàn toàn bản chất của đồng vốn như thế.

Thật không may, như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, hai niềm tin này (“sự lên ngôi của

vốn con người” và sự thay thế “xung đột tầng lớp” bằng “xung đột tuổi tác”) nhiều phần là ảo

tưởng. Nói chính xác hơn, những sự chuyển đổi này - hoàn toàn chấp nhận được dưới một góc

nhìn thuần túy logic - cũng đã xảy ra vài phần, nhưng không nhiều như mọi người vẫn nghĩ.

Không chắc gì phần thu nhập từ lao động trong thu nhập quốc gia đã tăng một cách đáng kể

trong giai đoạn dài: đồng vốn (không phải vốn con người) dường như cũng cần thiết không kém

trong thế kỉ 21 so với thế kỉ 18 hay 19; và ta không thể loại trừ khả năng nó còn trở nên cần

thiết hơn nữa. Trong quá khứ cũng như hiện tại, bất bình đẳng tài sản chiếm vai trò chủ yếu

trong bất bình đẳng nói chung trong nội bộ