Vào đề

Sự phân bố của cải là một trong những vấn đề nóng hổi được tranh luận nhiều nhất hiện nay.

Nhưng chúng ta thật sự biết gì về tiến trình của nó trong giai đoạn dài? Sự vận động của sự

tích lũy vốn cá nhân có nhất thiết dẫn đến việc của cải và quyền lực tập trung ngày càng nhiều

vào tay một vài người, như là Marx vào thế kỉ 19 đã tin tưởng như vậy? Hay là những lực kéo

có tính cân bằng đến từ sự tăng trưởng, cạnh tranh và tiến bộ kĩ thuật sẽ tự nhiên dẫn đến sự

giảm thiểu bất bình đẳng và mang lại sự ổn định hài hòa khi kinh tế bước vào nhưng pha phát

triển tiến bộ, như là Kuznets vào thế kỉ 20 đã nghĩ như vây? Thật sự chúng ta biết gì về tiến

trình của sự phân bố của cải và tài sản từ thế kỉ 18, và chúng ta có thể rút ra những bài học

nào cho thế kỉ 21?

Đó là những câu hỏi mà tôi muốn trả lời trong cuốn sách này. Tôi muốn nói rõ ngay: những

câu trả lời tôi mang đến là không hoàn hảo và không đầy đủ. Nhưng chúng dựa trên những số

liệu so sánh và lịch sử, trải rộng hơn rất nhiều so với tất cả những công trình trước đây, bao

trùm ba thế kỉ và hơn 20 nước; và dựa trên một khuôn khổ lí thuyết mới mẻ cho phép hiểu rõ

hơn những xu hướng và nhưng cơ chế vận hành. Sự tăng trưởng hiện đại và sự lan tỏa kiến thức

đã cho phép tránh được thảm họa tận thế kiểu Marx, nhưng không thay đổi những cấu trúc sâu

xa của đồng vốn và của bất bình đẳng - hoặc ít ra không nhiều như người ta vẫn tưởng tượng

trong nhưng thập niên phấn khởi thời kì sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Một khi mà tỉ lệ lợi

nhuận của đồng vốn vượt qua tỉ lệ tăng trưởng của sản xuất hoặc thu nhập, như đã diễn ra đến

tận thế kỉ 19 và có nguy cơ trở lại thành chuyện ngày thường trong thế kỉ 21, cơ chế của chủ

nghĩa đồng vốn sẽ sản sinh ra những bất bình đẳng tùy tiện và ghê gớm. Những bất bình đẳng

này sẽ nghiêm khắc đặt lại vấn đề về những giá trị xã hội dựa trên tài năng là chính - nền móng

của xã hội dân chủ chúng ta. Tuy vậy vẫn tồn tại những giải pháp để nền dân chủ và lợi ích

8 Vào đề

chung kiểm soát được chủ nghĩa đồng vốn và lợi ích cá nhân, cùng lúc đó đẩy lùi được những tổ

chức có tính bảo hộ hoặc cục bộ quốc gia. Cuốn sách nay sẽ thử đề xuất ý kiến theo chiều hướng

đó, dựa trên những bài học từ kinh nghiệm lịch sử. Những bài học này sẽ được kể lại, làm nên

mạch chính của sách.

Một cuộc tranh luận không có cơ sở?

Trong một thời gian dài, những cuộc tranh luận học thuật và chính trị về sự phân bố của cải

đều được nuôi dưỡng bằng rất nhiều định kiến, và rất ít sự kiện thật.

Dĩ nhiên, mọi người đều có cảm nhận trực quan về thu nhập và tài sản trong thời đại của họ.

Sẽ thật sai lầm nếu đánh giá thấp tầm quan trọng của những cảm nhận này, nhất là ta không

có một khuôn khổ lí thuyết và thông kê tiêu biểu nào. Ví dụ như ta sẽ thấy trong phần sau của

sách, điện ảnh và văn hóa, nhất là tiểu thuyết thế kỉ 19, chứa đầy những thông tin cực kì chính

xác về mức sống và mức tài sản của những nhóm xã hội khác nhau, nhất là về những cấu trúc

sâu xa của bất bình đẳng, nguyên do và tác động của chúng lên cuộc sống của mỗi người. Đáng

lưu ý là những tiểu thuyết của Jane Austen và của Balzac, chúng vẽ ra cho chúng ta những bức

tranh choáng ngợp về sự phân bố của cải tại Liên hiệp Anh và nước Pháp trong những năm

1790-1830. Hai nhà tiểu thuyết này có những hiểu biết cặn kẽ về thứ bậc tài sản hiện hữu xung

quanh họ. Họ nắm được những đường biên bí mật, họ biết những hậu quả thảm khốc trong cuộc

đời của những con người thời đó, về những chiến thuật liên minh, về những hi vọng và sự bất

hạnh của nó. Họ trình bày các sự việc liên quan dựa trên sự thực và một sức kể chuyện rất mạnh

mẽ mà không một thống kê nào, không một phân tích bác học nào có thể sánh được.

Thực vậy, câu hỏi về sự phân bố của cải quá quan trọng để chỉ dành riêng cho những nhà

kinh tế học, xã hội học, sử học và những nhà triết học khác. Ai cũng quan tâm tới câu hỏi này,

và thế thì càng hay. Sự thật cụ thể và trần trụi về bất bình đẳng phơi bày trước mắt tất cả

những ai trải qua nó, và làm nảy sinh một cách tự nhiên những ý kiến chính trị riêng rẽ và trái

ngược. Nông dân hay quí tộc, công nhân hay chủ xưởng, hầu bàn hay tài phiệt

: mỗi người, từ

đài quan sát của mình, trông thấy những điều quan trọng về điều kiện sống của người khác, thấy

những tương quan quyền lực và sự chi phối lẫn nhau của những nhóm xã hội, và tự định hình

người dịch. Nguyên bản: banquier. Chỉ những người làm việc cho hoặc làm chủ ngân hàng. Tôi dịch là “tài

phiệt” cho rõ sư tương phản. Piketty còn dùng từ gần nghĩa financier mà tôi cũng dịch là “tài phiệt”.

22l5.com 9

quan niệm của riêng mình về thế nào là công bằng và không công bằng. Vấn đề về sự phân bố

của cải sẽ luôn chứa đựng chiều hướng rất đỗi tâm lí chủ quan, đầy tính chính trị và xung đột

này, điều mà không một phân tích khoa học tự sướng

nào có thể xoa dịu được. May thay, nền

dân chủ có lẽ sẽ không bao giờ bị thay thế bởi nền cộng hòa của những chuyên gia.

Thế nhưng, vấn đề phân bố của cải xứng đáng được nghiên cứu một cách có hệ thống và có

phương pháp. Nếu thiếu định nghĩa chính xác về ngọn nguồn, phương pháp và khái niệm, có thể

nói xuôi cũng được mà ngược cũng xong. Theo một số người, bất bình đẳng lúc nào cũng tăng

lên, và thế gian mặc định sẽ càng ngày càng bất công. Theo những người khác, bất bình đẳng

tự nhiên sẽ giảm đi, hoặc tự dưng hài hòa, và nhất là đừng nên làm gì có cơ làm phiền sự cân

bằng viên mãn này. Trước cuộc đối thoại của những kể điếc này - mỗi bên biện hộ cho sự lười

biếng suy nghĩ của mình bằng chính sự lười biếng của bên kia - vẫn có một vai còn trống cho

cách làm nghiên cứu ít nhất là có hệ thống và phương pháp - nếu không thể là hoàn toàn khoa

học. Phân tích bác học sẽ không bao giờ chấm dứt được những xung đột chính trị sinh ra bởi

bất bình đẳng. Nghiên cứu trong ngành khoa học xã hội sẽ luôn không hoàn thiện và đôi khi “ăn

ốc nói mò”

. Nó không tự nhận mình sẽ biến đổi kinh tế học, xã hội học và sử học thành khoa

học chính xác. Nhưng bằng cách kiên trì xác lập những sự kiện thật và những điều trùng lặp,

bằng cách bình tĩnh nhìn nhận những cơ chế kinh tế, xã hội, chính trị phía sau, nó có thể giúp

cho cuộc tranh luận dân chủ có thông tin tốt hơn, và giúp tập trung vào những câu hỏi chính

đáng. Nó có thể đóng góp vào việc định nghĩa lại những điều mục của cuộc tranh luận này, lật

mở những điều hiển nhiên và những sự gian trá, tra hỏi và đặt lại vấn đề tất cả mọi thứ. Theo

cảm nghĩ của tôi, như thế mới là vai trò mà người trí thức nên và phải đảm nhận, trong số họ là

những nhà nghiên cứu khoa học xã hội - cũng là những công dân như những người khác - nhưng

có may mắn có nhiều thời gian hơn để hết mình cho công việc nghiên cứu (thậm chí còn được

trả tiền cho việc đó nữa - một sự ưu tiên rất đáng kể).

Thế nhưng, trong một thời gian dài, ta buộc phải công nhận rằng những nghiên cứu bác học

dành cho sự phân bố của cải dựa trên rất ít những sự thật được thiết lập một cách chắc chắn,

và dựa trên rất nhiều những phỏng đoán thuần túy lí thuyết. Trước khi trình bày cặn kẽ hơn

về những nguồn tư liệu tôi thu thập và dùng làm nền tảng cho cuốn sách này, tôi nghĩ dựng lại

người dịch. Nguyên bản: tendument.

người dịch. Nguyên bản: balbutiante.

10 Vào đề

tóm tắt những mốc lịch sử đánh dấu những suy tư về vấn đề này sẽ là rất hữu dụng.

Malthus, Young và Cách mạng Pháp

Khi kinh tế chính trị học cổ điển được khai sinh, tại Anh và Pháp vào thế kỉ 18 và đầu thế kỉ

19, câu hỏi về sự phân bố của cải đã là tâm điểm của tất cả các phân tích rồi. Mọi người đều

thấy những chuyển đổi căn bản đã bắt đầu, nhất là cùng với sự tăng trưởng dân số rõ rệt - chưa

từng thấy trước đó, người làng bỏ quê ra đi và sự khởi đầu của Cách mạng công nghiệp. Đâu là

hậu quả của sự đảo lộn này đối với sự phân bố của cải, cấu trúc xã hội và cân bằng chính trị

của xã hội Châu Âu?

Thomas Malthus, xuất bản năm 1798 công trình “Luận văn về nguyên tắc dân số”, khẳng

định chắc như đinh đóng cột: sự dư thừa dân số là mối đe dọa chính

. Nguồn tư liệu của ông

rất mỏng, nhưng ông đã có gắng huy động chúng tốt nhất có thể. Ông bị ảnh hưởng nhiều nhất

bởi những chuyện kể trong những chuyến đi của Arthur Young - chuyên gia nông nghiệp, người

đã cày xới khắp nẻo đường của Vương quốc Pháp vào năm 1787-1788, đêm trước của cuộc Cách

mạng Pháp, từ Calais tới vùng Pyrénées, đảo qua vùng Bretagne và Franche-Compté. Young đã

kể lại sự khốn khổ của nông thôn Pháp.

Không phải tất cả đều sai trong câu chuyện kể rất cuốn hút này, ngược lại là đằng khác. Thời

đó, Pháp là nước Châu Âu đông dân nhất, vượt xa các nước khác. Vì vậy Pháp trở thành một

điểm quan sát lí tưởng. Khoảng năm 1700, Vương quốc Pháp đã có hơn 20 triệu dân, thời điểm

mà Liên hiệp Anh có khoảng 8 triệu người (đảo quốc Anh khoảng 5 triệu). Đất nước hình Lục

lăng chứng kiến một nhịp độ tăng dân số rõ rệt trong suốt thế kỉ 18, từ cuối triều đại Louis XIV

đến Louis XVI, đến mức mà dân số Pháp đạt gần 30 triệu dân trong những năm 1780. Tất cả

khiến ta nghĩ rằng sự vận động dân số chưa từng thấy ở những thế kỉ trước này đã góp phần làm

đồng lương nông nghiệp ngưng trệ và làm tăng giá thuê đất trong những thập niên dẫn đến sự

kiện máu lửa năm 1789. Mặc dù đó không phải là nguyên nhân duy nhất của Cách mạng Pháp,

ta thấy hiển nhiên là sự biến chuyển này tất làm tăng sự không ủng hộ của dân chúng đối với

giới cầm quyền và chế độ chính trị hiện hành.

Những câu chuyện kể của Young, xuất bản năm 1792, cũng chứa đầy những định kiến có tính

Thomas Malthus (1766 - 1834) là một nhà kinh tế học người Anh, được coi là một trong những người có ảnh

hưởng lớn nhất thuộc trường phái “cổ điển”, cùng với Adam Smith (1723 - 1790) và David Ricardo (1772 - 1823).

22l5.com 11

cục bộ quốc gia và những so sánh đại khái. Chuyên gia nông nghiệp đại tài của chúng ta dứt

khoát không vừa ý với những nhà trọ ông ghé qua và trang phục của đám người hầu kẻ hạ phục

vụ đồ ăn thức uống cho ông. Những việc đó đã được ông tả lại một cách ghê tởm. Từ những

quan sát của mình, thường rất tầm phào và mang tính giai thoại, ông ngầm suy ra những hệ quả

cho câu chuyện tổng quát. Ông lo lắng nhất về sự khốn cùng của đám đông quần chúng có nguy

cơ dẫn đến quá khích chính trị. Young tự thuyết phục rằng chỉ có một hệ thống chính trị theo

kiểu Anh, với những Ban bệ tách biệt cho giới cầm quyền và giới dân dã, và quyền phủ quyết

thuộc về giới quí tộc, là cho phép một sự phát triển hài hòa và bình yên, được chèo lái bởi những

người có trách nhiệm. Ông ta tin tưởng rằng nước Pháp đang chạy theo thất bại bằng việc chấp

nhận vào năm 1789-1790 cho mọi tầng lớp ngồi chung ở Quốc hội. Thật không quá đáng khi nói

rằng chính nỗi e sợ cuộc Cách mạng Pháp đã định đoạt toàn bộ câu chuyện ông kể. Đúng là khi

bàn về sự phân bố của cải, chuyện chính trị không bao giờ quá xa xôi, và thường rất khó thoát

khỏi những định kiến và những lợi ích tầng lớp ở thời đại mình.

Khi thầy tu Malthus xuất bản năm 1798 bài “Luận”

lừng danh, ông còn cực đoan hơn cả

Young trong những kết luận của mình. Cũng như người đồng bào, ông rất lo lắng về những chính

sách mới đến từ nước Pháp, và để bảo đảm rằng những điều quá trớn này không mở rộng sang

Liên hiệp Anh một ngày nào đó, ông cho rằng phải khẩn cấp xóa bỏ tất cả các hệ thống trợ cấp

cho người nghèo và kiểm tra ngặt nghèo sự sinh nở của những người này. Nếu không cả thế giới

sẽ sống u tối trong sự thừa thãi dân số, loạn lạc và khốn khổ. Đúng là rất khó để hiểu được cái

nhìn quá tăm tối theo kiểu Malthus nếu không tính đến nỗi sợ hãi bao trùm phần lớn những

nhân vật tinh túy Châu Âu trong những năm 1790.

Ricardo: nguyên tắc của hiếm

Giờ nhìn lại, thật quá dễ dàng khi chế giễu những lời tiên tri bất mãn này. Nhưng khách quan

mà nói, những sự chuyển đổi kinh tế và xã hội diễn ra cuối thế kỉ 18 và đầu thế kỉ 19 quả là rất

sâu sắc, thậm chí khủng khiếp. Điều này khiến cho phần lớn những nhà quan sát thời đó - không

chỉ Malthus và Young - đều có một cái nhìn khá đen tối, thậm chí họ cảnh báo một thảm họa

tận thế về tiến trình của phân bố của cải và cấu trúc xã hội. Đó chính là trường hợp của David

người dịch. Nguyên bản: Essai. Ý nói "Luận văn về nguyên tắc dân số".

12 Vào đề

Ricardo và Karl Marx, hai nhà kinh tế học có nhiều ảnh hưởng nhất thế kỉ 19. Cả hai ông đều

tưởng tượng ra cảnh một nhóm nhỏ - giới chủ đất theo Ricardo và giới chủ xưởng theo Marx -

sẽ vơ vét một phần ngày càng lớn sản phẩm và thu nhập

Ricardo xuất bản năm 1817 công trình “Nguyên tắc kinh tế chính trị và thuế”. Theo ông, mối

lo ngại chính là sự tiến triển của giá bán và giá thuê đất trong giai đoạn dài. Cũng như Malthus,

ông không có một nguồn số liệu thống kê đúng nghĩa nào. Nhưng điều đó không hề cản trở việc

ông có một hiểu biết cặn kẽ về chủ nghĩa đồng vốn trong thời đại của mình. Mặc dù xuất thân từ

một gia đình tài phiệt Do thái gốc Bồ Đào Nha, ông có vẻ có ít định kiến chính trị hơn Malthus,

Young hoặc Smith. Ông bị ảnh hưởng bởi mô hình kinh tế học của Malthus nhưng ông đã đẩy

suy luận đi xa hơn. Ông quan tâm nhất tới nghịch lí sau: khi mà sự tăng trưởng dân số và sản

xuất kéo dài một cách bền vững, đất đai sẽ có xu hướng trở nên ngày càng hiếm so với những

hàng hóa khác. Qui luật cung cấp-nhu cầu sẽ dẫn đến việc đất đai và tiền thuê nhà đất liên tục

tăng giá. Trong giai đoạn dài, giới chủ đất sẽ nhận được một phần ngày càng lớn trong tổng thu

nhập quốc gia, và đám dân chúng còn lại một phần ngày càng ít ỏi. Điều này sẽ phá hoại sự cân

bằng xã hội. Theo Ricardo, lối thoát hợp tình hợp lí duy nhất là một chính sách thuế ngày một

nặng hơn đánh trên thu nhập từ tiền thuê nhà đất.

Như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, dự đoán tăm tối này đã không trở thành hiện thực:

tiền thuê nhà đất dĩ nhiên trong một thời gian dài được giữ ở mức cao, nhưng đất nông nghiệp

đã giảm giá một cách không thương tiếc so với những hình thức của cải khác, cùng với việc thu

nhập nông nghiệp đóng góp ít dần đi trong tổng thu nhập quốc gia. Công trình của Ricardo

được viết vào những năm 1810: ông chắc hẳn không tiên đoán được biên độ của tiến bộ kĩ thuật

và tăng trưởng công nghiệp xảy ra trong thế kỉ tiếp theo. Cũng như Malthus và Young, ông đã

không tưởng tượng được một xã hội hoàn toàn vượt qua rào cản về lương thực và nông nghiệp.

Trực giác của ông về giá đất không vì thế mà kém phần thú vị: “nguyên tắc của hiếm” của

ông có khả năng làm một số giá cả leo thang tột độ trong nhiều thập niên dài. Điều đó có lẽ quá

đủ sức làm mất cân bằng sâu sắc toàn bộ xã hội. Hệ thống giá cả giữ một vài trò tối quan trọng,

lĩnh xướng hành động của hàng triệu cá thể - thậm chí hàng tỉ cá thể trong khuôn khổ của nền

kinh tế-thế giới mới. Nhưng vấn đề lá nó không quen giới hạn cũng chẳng quen đạo đức.

Dĩ nhiên cũng tồn tại một trường phái tự do với cái nhìn lạc quan hơn: Adam Smith thuộc nhóm đó: ông

không thật sự đặt ra câu hỏi về chênh lệch trong phân bố của cải trong giai đoạn dài. Jean-Baptiste Say (1767 -

1832) cũng như vậy, ông tin tưởng vào sự hài hòa tự nhiên.

22l5.com 13

Sẽ thật sai lầm nếu chúng ta bỏ qua tầm quan trọng của nguyên tắc này trong phân tích

về sự phân bố của cải toàn cầu trong thế kỉ 21 - để tự thuyết phục các bạn chỉ cần thay thế

trong mô hình của Ricardo giá đất nông nghiệp bằng giá bất động sản ở những thủ đô lớn, hoặc

giá dầu mỏ. Trong cả hai trường hợp, nếu ta kéo dài xu hướng quan sát được trong những năm

1970-2010 cho giai đoạn 2010-2050 hoặc 2010-2100, ta sẽ thấy những sự mất cân bằng kinh tế,

xã hội và chính trị với biên độ đáng kể, giữa các nước cũng như trong nội bộ một nước. Sự mất

cân bằng kinh khủng này có thể làm ta liên tưởng đến một thảm họa tận thế kiểu Ricardo.

Dĩ nhiên, trên nguyên tắc, tồn tại một cơ chế kinh tế rất ư đơn giản cho phép làm cân bằng

quá trình này: qui luật cung cấp-nhu cầu. Nếu một món hàng không đủ cung cấp và giá của nó

quá cao, nhu cầu cho món hàng này tất sẽ giảm, làm lắng dịu cuộc chơi. Nói cách khác, nếu giá

bất động sản và dầu mỏ tăng, chỉ cần về quê sống, hoặc đi xe đạp (hoặc cả hai cùng một lúc).

Nhưng ngoài việc điều này có thể hơi khó chịu và phức tạp, sự điều chỉnh giá cả như vậy có thể

mất nhiều thập niên, trong thời gian đó giới chủ nhà và chủ mỏ có thể tích lũy được những món

lời to so với đám dân chúng còn lại, đến mức mà giới chủ thấy mình có cơ sở hữu tất cả những

gì sở hữu được, bao gồm cả vùng quê và những chiếc xe đạp

. Như thường lệ, điều tồi tệ nhất

không chắc sẽ tới. Thật là quá sớm khi tuyên bố với bạn đọc rằng bạn sẽ phải trả tiền thuê nhà

đất cho hoàng tử Arab xứ Qatar từ nay đến năm 2050. Vấn đề này sẽ được xem xét trong phần

sau của sách, và câu trả lời mà chúng tôi mang đến sẽ nhẹ nhàng hơn, mặc dù không làm các

bạn yên tâm lắm.

Nhưng quan trọng là ngay bây giờ các bạn đã hiểu rằng qui luật cung cấp-nhu cầu không

hề loại trừ một khả năng tồi tệ như vậy, tức là một sự gia tăng chênh lệch đáng kể và lâu dài

trong sự phân bố của cải. Nguyên nhân của sự chênh lệch này là những biến động tột độ của

một vài giá cả. Đây là thông điệp chính trong nguyên tắc của hiếm được Ricardo đề xuất. Chúng

ta không nhất thiết phải chơi mãi trò gieo xúc xắc

Khả năng khác tất nhiên là tăng nguồn cung cấp, bằng cách phát hiện thêm các mỏ khoáng sản (hoặc những

nguồn năng lượng mới, sạch hơn nếu được), hoặc bằng cách làm dày đặc những khu cư trú đô thị (ví dụ xây

những tòa tháp cao hơn), điều này sẽ đặt ra những khó khăn khác. Dù thế nào đi nữa, những việc này cũng sẽ

mất nhiều thập kỉ.

người dịch. Giải thích theo ý kiến chủ quan: Nguyên tắc của hiếm thực ra là một dạng khác của qui luật cung

cấp-nhu cầu. Giá cả được định đoạt theo cơ chế này, tức là có một cơ chế phía sau chứ không phải hoàn toàn

ngẫu nhiên. Vì thế, ta không phải nhất thiết phải chơi xúc xắc may rủi để xác định giá cả. Giống như Einstein

đã nói “Chúa không chơi trò xúc xắc” với ý nghĩa là vũ trụ vật lí là có qui luật chứ không tùy tiện.

14 Vào đề

Marx: nguyên tắc tích lũy vô tận

Khi Marx xuất bản năm 1967 tập đầu tiên của bộ Vốn

, tức là chính xác một nửa thế kỉ sau

những nguyên tắc của Ricardo, thực tế kinh tế và xã hội đã tiến triển một cách sâu sắc: không

ai còn đặt câu hỏi liệu nông nghiệp có thể nuôi sống được một dân số ngày càng lớn, hoặc liệu

giá đất có tăng mãi lên chín tầng mây không; mà chủ yếu muốn thấu hiểu sự vận động của đồng

vốn công nghiệp đang rất thịnh hành.

Sự kiện đánh dấu thời đại này là sự khốn cùng của tầng lớp lao động công nghiệp. Cho dù

kinh tế tăng trưởng (hoặc có lẽ một phần do chính sự tăng trưởng này), công nhân vẫn đắp đống

trong những khu ổ chuột (một nguyên nhẫn nữa là phong trào bỏ làng quê ra đô thị - được khơi

mào bởi sự tăng dân số và tăng sản lượng nông nghiệp). Ngày làm việc dài, lương thấp. Một

sự khốn khổ mới nơi đô thị nảy nở, rõ rệt hơn, gây sốc hơn, và trên nhiều phương diện cực độ

hơn là sự khốn khổ chốn quê mùa trong Chế độ Cũ. Germinal, Olivier Twist hoặc Những người

khốn khổ không sinh ra trong trí tưởng tượng của những nhà tiểu thuyết, không hơn không kém

những điều luật cấm trẻ em dưới 8 tuổi làm việc trong nhà máy - tại Pháp năm 1841 - hoặc dưới

10 tuổi trong hầm mỏ - tại Liên hiệp Anh năm 1842. Bức tranh về tình trạng thể chất và tinh

thần của công nhân lao động trong nhà máy được Dr Villermé xuất bản tại Pháp năm 1840, tác

phẩm thúc giục cho sự thông qua đạo luật rụt rè năm 1841

, đã miêu tả cùng một sự thật nhem

nhuốc như quyển Tình hình tầng lớp lao động tại Anh được Engels xuất bản năm 1845

Thật vậy, tất cả những số liệu lịch sử mà chúng ta có ngày hôm nay chỉ ra rằng phải đợi đến

nửa sau, hoặc thậm chí một phần ba cuối thế kỉ 19 để chứng kiến sức mua từ đồng lương được

tăng lên đáng kể. Từ năm 1800-1810 đến năm 1850-1860, đồng lương của công nhân ngưng trệ

ở mức rất thấp - gần với mức tại thế kỉ 18 và những thế kỉ trước, thậm chí thấp hơn trong một

số trường hợp. Pha ngưng trệ lương bổng lâu dài này xảy ra tại cả Anh và Pháp. Nó càng gây

ấn tượng mạnh khi mà sự tăng trưởng kinh tế tăng tốc rất nhanh trong giai đoạn này. Phần thu

người dịch. Chính là tập sách đồ sộ của Marx từ lâu đã được thừa nhận gọi tên là bộ Tư bản. Nguyên bản

tiếng Pháp cũng là từ “Capital”. Trong bản dịch này chúng tôi dịch là “vốn” hoặc “đồng vốn”, tùy theo ngữ cảnh:

từ này gần gũi dễ hiểu hơn, hơn nữa tránh được một số hiểu lầm ví dụ như khi dịch khái niệm “capital publique”.

người dịch. Piketty muốn nói đến đạo luật đầu tiên về lao động trẻ em được Daniel Legrand khởi xướng năm

1841. Đạo luật này ban đầu có ý định cấm trẻ em dưới 12 tuổi làm việc trong các nhà máy, nhưng trên thực tế

khi được thông qua chỉ cấm trẻ em dưới 8 tuổi. Có thể vì vậy Piketty đã dùng từ “rụt rè”.

Frederich Engels (1820-1895), sau này trở thành bạn và cộng tác viên của Marx, có kinh nghiệm trực tiếp với

đối tượng nghiên cứu của mình: ông chuyển đến sống ở Manchester năm 1842, điều hành một xí nghiệp sản xuất

của bố ông.

22l5.com 15

nhập từ đồng vốn - lợi nhuận công nghiệp, tiền thuê đất, tiền thuê nhà ở đô thị - trong thu nhập

quốc gia, trong chừng mực mà ta có thể ước lượng được với những số liệu không hoàn hảo hiện

có, đã tăng rất mạnh ở cả Anh và Pháp trong nửa đầu thế kỉ 19

. Phần thu nhập này giảm nhẹ

trong những thập niên cuối thế kỉ 19, khi tiền lương bắt kịp phần nào sự chậm trễ của nó. Tuy

nhiên, những số liệu chúng tôi thu thập được chỉ ra rằng không xảy ra sự giảm thiểu bất bình

đẳng có tính cấu trúc nào trước Chiến tranh thế giới thứ nhất. Trong những năm 1870-1914, ta

thấy rõ bất bình đẳng ổn định ở một mức độ cực kì cao. Trên một số khía cạnh nó như một hình

xoắn ốc vô tận, đặc biệt với sự tập trung tài sản ngày càng đậm đặc hơn. Rất khó nói quĩ đạo

này sẽ đi đến đâu nếu không có những cú sốc kinh tế và chính trị chủ chốt gây ra bởi cuộc chiến

1914-1918. Những biến cố này dưới ánh sáng của phân tích lịch sử và với khoảng lùi mà ta có

ngày nay, là những lực kéo duy nhất kể từ Cách mạng công nghiệp dẫn đến sự giảm thiểu bất

bình đẳng.

Nói dông dài thế nào thì sự hưng thịnh đến từ lợi nhuận từ đồng vốn và lợi nhuận công

nghiệp, so với sự ngưng trệ thu nhập đến từ lao động, vẫn là một thực tế hiển nhiên trong những

năm 1840-1850 mà ai cũng ý thức được, mặc dù thời đó không ai có những số liệu thống kê tiêu

biểu ở qui mô cả nước. Những phong trào chủ nghĩa vốn chung và chủ nghĩa xã hội đầu tiên phát

triển trong hoàn cảnh đó. Sự hoài nghi chính yếu rất dễ hiểu: phát triển công nghiệp để làm gì,

tất thảy những tiến bộ kĩ thuật đó để làm gì, tất thảy những nỗi lao lực, di dân để làm gì, mà

sau một nửa thế kỉ tăng trưởng công nghiệp tình hình của đám đông quần chúng vẫn khốn khổ,

đám trẻ nhỏ trên 8 tuổi vẫn phải nai lưng làm việc trong các nhà máy? Sự thất bại của hệ thống

kinh tế và chính trị hiện hành hiện lên quá rõ ràng. Câu hỏi tiếp theo cũng tự nhiên như vậy:

hệ thống này sẽ tiến triển ra sao trong giai đoạn dài?

Marx đã chinh chiến cho nhiệm vụ trả lời những câu hỏi này. Năm 1848, đêm trước của “Mùa

xuân của quần chúng”, Marx đã cho xuất bản “Tuyên ngôn chủ nghĩa vốn chung”, văn bản ngắn

gọn và hiệu quả này được khởi đầu bằng “Vầng hào quang vần vũ khắp Châu Âu: hào quang của

chủ nghĩa vốn chung”

và kết thúc bằng lời dự đoán cách mạng lừng danh không kém: “Sự phát

Nhà sử học Robert Allen gần đây đã đề xuất đặt tên cho giai đoạn ngưng trệ lương bổng này “giờ giải lao

Engels”. Xem R.Allen, “Engel’s pause: a pessimist’s guide to the Bristish industrial revolution Oxford University”,

2007 (người dịch. Tạm dịch: “Giờ giải lao Engels: chỉ dẫn của người bi quan cho Cách mạng công nghiệp Anh”).

Xem thêm R.Allen “Engel’s pause: technical change, capital accumulation, and inequality in the British industrial

revolution”, Exploration in Economic History, 2009 (người dịch. Tạm dịch: “Giờ giải lao Engels: thay đổi kĩ thuật,

tích lũy vốn, và bất bình đẳng trong Cách mạng công nghiệp Anh”).

Câu đầu tiên này được hùng hồn viết tiếp: “Tất cả sức mạnh của Châu Âu già cỗi hãy tập hợp dưới vầng hào

16 Vào đề

triển đại công nghiệp đang sụt lở ngay dưới chân của giới có tài sản riêng, mảnh đất mà chính

chúng đã thiết lập hệ thống sản xuất và cải tạo tự nhiên của mình. Hơn hết giới có tài sản riêng

đang tự đào mồ chôn chính mình. Thất bại của chúng và chiến thắng của tầng lớp lao động là

tất yếu”.

Trong hai thập niên tiếp theo, Marx viết một công trình đồ sộ để chứng minh cho kết luận

này và đặt nền móng cho phân tích khoa học về chủ nghĩa đồng vốn và sự sụp đổ của nó. Tác

phẩm này không được hoàn thành: tập đầu tiên của bộ Vốn được xuất bản năm 1867, nhưng

Marx mất vào năm 1883 khi chưa viết xong hai tập tiếp theo. Hai tập này được Engels xuất bản

sau khi ông mất, tập hợp từ những mảnh bản thảo vụn đôi khi rất tối nghĩa mà Marx để lại.

Cũng như Ricardo, nghiên cứu của Marx dựa trên sự phân tích kinh tế học về những nghịch

lí nội tại của hệ thống chủ nghĩa đồng vốn. Ông tách mình khỏi những nhà kinh tế học vì quyền

lợi của giới có tài sản riêng (họ cho rằng thị trường tự điều chỉnh, nghĩa là có khả năng tự lấy

lại thăng bằng, không có chênh lệch lớn nào, như kiểu “bàn tay vô hình” của Smith và “qui luật

tiêu thụ” của Say) và những nhà xã hội học yêu nước hoặc theo trường phái Proudhon, những

người mà theo ông an phận chối bỏ sự khốn khổ của người công nhân mà không đề xuất được

nghiên cứu nào thật sự khoa học về những quá trình kinh tế hiện hành

. Tóm lại, Marx xuất

phát từ mô hình kiểu Ricardo về giá cả của đồng vốn và về nguyên tắc của hiếm, rồi xét một xã

hội mà đồng vốn trước hết là đồng vốn công nghiệp (máy móc, thiết bị, v.v) chứ không phải là

đất đai, vì thế có thể tích lũy không có giới hạn. Vậy nên ta có thể gọi kết luận chính của ông

là “nguyên tắc tích lũy vô tận”, nghĩa là xu hướng tích lũy vốn tất yếu, tập trung thành những

khối vô cùng lớn, không có giới hạn tự nhiên – từ đó mà Marx đã dự báo một thảm họa tận thế:

hoặc ta sẽ chứng kiến xu hướng giảm sút của tỉ lệ lợi nhuận trên đồng vốn (điều này sẽ giết chết

động cơ tích lũy và có thể dẫn đến việc giới tài phiệt tự cấu xé lẫn nhau), hoặc phần thu nhập

từ vốn trong thu nhập quốc gia sẽ tăng vô hạn (điều này sẽ dẫn tới việc sớm hay muộn giới công

nhân sẽ tập hợp lại và nổi loạn). Trong tất cả mọi trường hợp, không thể có một trạng thái cân

bằng xã hội-kinh tế hoặc chính trị bền vững nào.

Số phận đen tối này không có nhiều phần trở thành hiện thực hơn so với điều tương tự được

quang này: giáo hoàng và Nga hoàng, Metternich và Guizot, những kẻ cực đoan Pháp và những viên cảnh sát

Đức” . Tài năng văn chương và hùng biện của Karl Marx - nhà triết học và kinh tế học người Đức - chắc chắn lí

giải phần nào sự ảnh hưởng rộng khắp của ông.

Marx xuất bản năm 1847 cuốn sách: Sự khốn cùng của triết học. Tên sách được ông chơi chữ đảo ngược cuốn

Triết học của sự khốn cùng, được Proudhon xuất bản vài năm trước đó.

22l5.com 17

Ricardo dự báo. Kể từ một phần ba cuối thế kỉ 19, cuối cùng thì lương bổng cũng bắt đầu tiến

lên: sự cải thiện sức mua trở nên phổ biến, nhờ đó ván bài đã thay đổi tận gốc, mặc dù bất bình

đẳng vẫn cực kì cao và trên một vài khía cạnh tiếp tục tăng lên cho tới Chiến tranh thế giới thứ

nhất. Cách mạng vốn chung đúng là đã xảy ra, nhưng chỉ tại nhưng nước chậm tiến nhất Châu

Âu, nơi mà Cách mạng công nghiệp vừa mới chớm bắt đầu (nước Nga), trong khi các nước Châu

Âu phát triển nhất thử đi những đường lối khác, đường lối xã hội-dân chủ (thật quá đỗi may

mắn cho dân cư những nước này). Cũng như các tác giả trước đó, Marx đã quên hẳn khả năng

có sự tiến bộ kĩ thuật dài hơi và sự tăng trưởng năng suất liên tục, lực cân bằng - trong một

chừng mực nhất định - cho quá trình tích lũy và tập trung ngày càng nhiều của vốn cá nhân.

Chắc hẳn ông thiếu những số liệu thống kê để tinh giản dự báo của mình. Chắc hẳn ông còn là

nạn nhân của việc ông đã đóng chặt kết luận của mình từ năm 1848, trước khi cất công thực

hiện những nghiên cứu có thể chứng minh những kết luận đó. Rõ ràng Marx đã viết trong không

khí tung hô chính trị. Đôi khi hoàn cảnh này dẫn ông đến những việc làm tắt vội vã khó tránh

khỏi. Vì lẽ đó nhất thiết phải gắn những phát biểu lí thuyết với cơ sở lịch sử đầy đủ nhất có

thể: Marx đã không thực sự tìm cách thực hiện việc này như lẽ ra ông phải làm

. Chưa tính

đến việc Marx chẳng mấy khi đặt câu hỏi về tổ chức chính trị và kinh tế trong một xã hội mà

quyền sở hữu vốn cá nhân bị xóa bỏ hoàn toàn. Có thể nói đấy là một vấn đề phức tạp, như ta

đã thấy qua những chuyển thể toàn trị bi đát của những chế độ rẽ theo con đường này.

Tuy thế, như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, bất chấp những hạn chế của nó, phân tích

kiểu Marx vẫn giữ được sự thích đáng nhất định trên một số quan điểm. Đầu tiên, Marx xuất

phát từ một vấn đề thật (sự tập trung của cải đến khó tin trong giai đoạn Cách mạng công

nghiệp) và cố gắng lí giải nó với những phương tiện mà ông có: đây là cách làm việc mà các nhà

kinh tế học thời nay nên học hỏi. Nhất là tiếp theo, nguyên tắc tích lũy vô hạn mà Marx bảo

vệ hàm chứa một trực quan có tính nền tảng để phân tích tình hình thế kỉ 21 cũng như nó đã

được dùng cho thế kỉ 19. Nguyên tắc này có những mặt còn đáng lo ngại hơn cả “nguyên tắc của

hiếm” con cưng của Ricardo. Một khi mà tỉ lệ tăng dân số và sản lượng ở mức khá thấp, những

tài sản tích lũy được trong quá khứ sẽ có một tầm quan trọng đáng kể, có khi quá lớn và làm

Trong chương 6, chúng ta sẽ trở lại bàn về mối liên hệ giữa Marx và các số liệu thống kê. Tóm tắt như sau:

đôi khi Marx có xu hướng huy động tối đa công cụ thống kê hiện thời (ngành này đã có một số tiến bộ kể từ

thời Malthus và Ricardo, nhưng vẫn còn khá thô sơ), nhưng rất điểm xuyết đại thể, và những mối liên quan giữa

thống kê và lập luận lí thuyết của ông không được xác lập một cách sáng tỏ.

18 Vào đề

mất ổn định xã hội. Nói cách khác, tăng trưởng thấp chỉ cho phép bù trừ lại nguyên tắc tích

lũy vô hạn của Marx một cách rất ít ỏi: kết quả là một trạng thái cân bằng không đến mức tận

thế như Marx dự đoán, nhưng cũng không kém phiền phức. Tích lũy của cải dừng lại tại một

điểm hữu hạn, nhưng điểm này có thể rất cao và có tính gây mất ổn định. Như ta sẽ thấy trong

phần sau của sách, sự tăng giá rất mạnh của tài sản cá nhân, đo bằng số năm thu nhập quốc

gia tương đương, diễn ra từ những năm 1970-1980 tại tất cả các nước giàu – sẽ trực tiếp nêu lên

logic này.

Từ Marx tới Kuznets: từ ngày tận thế tới truyện cổ tích

Từ Ricardo và Marx ở thế kỉ 19 đến những phân tích của Simon Kuznets ở thế kỉ 20, có thể nói

ngành nghiên cứu kinh tế học đã thay đổi hẳn khẩu vị - có lẽ hơi quá đà - khi đã đi từ những dự

báo thảm họa tận thế đến việc mê mẩn những câu chuyện cổ tích, hoặc ít ra là “happy ends”

Theo lí thuyết của Kuznets, bất bình đẳng thu nhập sẽ được giảm đi trong những pha phát triển

tiến bộ của nền kinh tế đồng vốn, bất chấp những chính sách hoặc đặc thù từng nước, sau đó

sẽ chững lại ở một mức độ chấp nhận được. Đề xuất vào năm 1955, đây đúng là một lí thuyết

dành cho thế giới đắm mình trong “Ba mươi năm huy hoàng”: chỉ cần kiên nhẫn chờ đợi chút là

tăng trưởng sẽ có lợi cho tất cả mọi người

. Câu tiếng Anh cửa miệng sau tổng kết trung thực

triết lí thời đó: “Growth is a rising tide that lifts all boats”

. Thời khắc lạc quan này rất gần với

phân tích của Robert Solow vào năm 1956 về điều kiện của một “lối đi tăng trưởng cân bằng”.

Nghĩa là một quĩ đạo tăng trưởng mà tất cả các số độ lớn – sản lượng, thu nhập, lợi nhuận,

lương bổng, vốn, giá chứng khoán và bất động sản, v.v – đi lên cùng nhịp độ, sao cho mọi nhóm

xã hội được hưởng lợi từ sự tăng trưởng này theo những phần bằng nhau mà không có sự chênh

lệch lớn nào

. Phân tích này ngược lại hẳn với đường xoắn ốc bất bình đẳng kiểu Ricardo hoặc

kiểu Marx và những phân tích thảm họa tận thế của thế kỉ 19.

Để hiểu rõ ảnh hưởng đáng kể của lí thuyết Kuznets, ít nhất đến những năm 1980-1990, trong

người dịch. “những cái kết có hậu”.

S.Kuznets, “Tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập”, The American Economic Review, 1955. “Ba

mươi năm huy hoàng” là tên gọi – nhất là ở Châu Âu lục địa – ba thập niên sau Chiến tranh thế giới thứ hai.

Đặc trưng của giai đoạn này là sự tăng trưởng rất mạnh (ta sẽ trở lại điểm này sau).

người dịch. Tạm dịch: “Sự tăng trưởng là một cơn sóng thủy triều nâng bổng tất cả thuyền bè”. Ta có thể

dùng thành ngữ tiếng Việt tương ứng “nước nổi bè nổi”, hay “nước đẩy thuyền đi” kiểu Nguyễn Trãi.

R.Solow, “A contribution to the theory of economic growth” (người dịch. Tạm dịch: “Một đóng góp vào lí

thuyết tăng trưởng kinh tế”), Quaterly Journal of Economics, 1956.

22l5.com 19

chừng mực nào đó đến tận ngày nay, cần phải nhấn mạnh rằng đó là lí thuyết đầu tiên trong lĩnh

vực này dựa trên công cụ thống kê kĩ càng. Phải đợi đến giữa thế kỉ 20 thì cuối cùng dãy số liệu

lịch sử đầu tiên về phân bố thu nhập mới được thiết lập. Cùng với việc này là tác phẩm vĩ đại

của Kuznets dành cho Phần đóng góp của nhóm thu nhập cao trong thu nhập và tiết kiệm. Cụ

thể hơn, Kuznets chỉ dùng số liệu về một nước (nước Mĩ), trong giai đoạn 30 năm (1913-1948);

công trình của ông mặc dù vậy vẫn là một đóng góp chủ chốt: nó đã huy động hai nguồn số liệu

mà những tác giả thế kỉ 19 hoàn toàn không có được: một là, khai báo thu nhập được bắt đầu

thu thập từ năm 1913 bởi cục thuế liên bang Mĩ; hai là, ước lượng về thu nhập quốc gia của Mĩ,

được chính Kuznets thiết lập vài năm trước đó. Đây là lần đầu tiên một kế hoạch về đo lường

bất bình đẳng tham vọng đến vậy được thực hiện

Điểm quan trọng ta phải hiểu là nếu không có hai nguồn số liệu bắt buộc và bổ trợ này, ta

không thể đo lường được bất bình đẳng của sự phân bố thu nhập và tiến trình của nó. Những

thử nghiệm đầu tiên về đánh giá thu nhập quốc gia diễn ra vào cuối thế kỉ 17, đầu thế kỉ 18 tại

Anh và Pháp, và được nhân rộng trong thế kỉ 19. Nhưng đó vẫn là những đánh giá riêng lẻ: phải

đợi đến thế kỉ 20 và giai đoạn giữa hai cuộc Chiến tranh thế giới, theo sáng kiến của những nhà

nghiên cứu như Kuznets và Kendrick ở Mĩ, Bowley và Clark ở Anh, hoặc Dugé de Bernonville

ở Pháp, những dãy số về thu nhập quốc gia hàng năm mới được phát triển. Nguồn số liệu đầu

tiên này cho phép đo lường tổng thu nhập quốc gia. Để tính được những thu nhập cao và phần

đóng góp của chúng trong thu nhập quốc gia, ta còn cần phải có khai báo thu nhập nữa: nguồn

số liệu thứ hai được ghi chép dựa vào thuế tăng dần đánh trên thu nhập toàn phần, bắt đầu

được dùng khắp nơi vào khoảng Chiến tranh thế giới thứ nhất (1913 ở Mĩ, 1914 ở Pháp, 1909 ở

Anh, 1922 ở Ấn Độ, 1932 ở Argentina)

Điều đáng nói là nếu không có số liệu về thuế thu nhập vẫn sẽ có đủ loại thống kê về những

thành phần thuế hiện hành (ví dụ về phân bố số lượng cửa và cửa sổ theo vùng tại Pháp thế kỉ

18 - không hẳn vô dụng), nhưng sẽ không có số liệu nào về thu nhập cả. Mà, nếu không phải khai

báo thuế, người ta thường cũng chẳng nắm rõ thu nhập của chính mình nữa. Tình hình cũng

Xem S.Kuznets, Shares of Upper Income Groups in Income and Savings (người dịch. Tạm dịch: Phần đóng

góp của nhóm thu nhập cao trong thu nhập và tiết kiệm), NBER, 1953. Simon Kuznets là một nhà kinh tế học

Mĩ, sinh tại Ukraina năm 1901, sống tại Mĩ từ năm 1922, sinh viên tại Columbia rồi giáo sư tại Havard, mất năm

1985. Ông là tác giả thiết lập những dãy số đầu tiên về các sổ sách quốc gia và lịch sử về bất bình đẳng.

Khai báo thu nhập thường chỉ bao gồm một phần dân số và thu nhập, cần phải có các sổ sách quốc gia để

tính được tổng thu nhập.

20 Vào đề

giống vậy đối với thuế doanh nghiệp và thuế tài sản. Thuế không chỉ là cách mọi người đóng góp

cho những chi tiêu công cộng và những dự án chung, và giúp phân chia sự đóng góp này một

cách hợp lí nhất; thuế còn dùng để phân loại, sinh ra hiểu biết và sự minh bạch dân chủ.

Nói dông dài thế nào thì những số liệu này cũng đã cho phép Kuznets tính được tiến trình

của phần đóng góp trong thu nhập quốc gia Mĩ của những nhóm thu nhập cao, qua việc phân

chia số liệu theo những đường chia mười hoặc đường chia một trăm phía trên

. Thế ông đã tìm

ra gì? Ông nhận thấy bất bình đẳng giảm mạnh từ năm 1913 đến 1948. Cụ thể hơn, trong những

năm 1910-1920, 10% những người giàu nhất nhận được tới 45%-50% thu nhập quốc gia. Cuối

những năm 1940, phần đóng góp của nhóm này đạt mức 30%-35% thu nhập quốc gia. Mức giảm

sút hơn mười điểm

trong thu nhập quốc gia là rất đáng kể: tương đương với chẳng hạn một

nửa thu nhập của 50% những người Mĩ nghèo nhất

. Sự giảm thiểu bất bình đẳng là rõ rệt và

không thể chối cãi được. Việc này có một tầm quan trọng đáng kể và một tác động to lớn lên

những cuộc tranh luận kinh tế học thời kì sau Chiến tranh, trong các trường đại học cũng như

trong các tổ chức quốc tế.

Đã nhiều thập niên kể từ khi Malthus, Ricardo, Marx và nhiều người khác bàn về bất bình

đẳng. Nhưng không ai mang đến một nguồn số liệu, một phương pháp dù là nhỏ nhất, giúp so

sánh chính xác những thời kì và phân tách riêng rẽ những giả thiết khác nhau. Lần đầu tiên

một cơ sở khách quan được đề xuất. Tất nhiên nó không hoàn hảo. Nhưng nó xứng đáng tồn

tại. Thêm nữa, công trình này được ghi chép cực kì tốt: tuyển tập dày cộp được Kuznets xuất

bản vào năm 1953 đã trình bày một cách minh bạch nhất có thể tất cả những chi tiết về nguồn

tư liệu và phương pháp, đến mức có thể kiểm tra được từng phép tính. Hơn thế nữa, Kuznets

mang đến một tin tốt lành: bất bình đẳng giảm đi.

người dịch. Trong một chuỗi số liệu, đường chia mười phía trên là số sao cho có đúng một phần mười số liệu

lớn hơn số đó. Tương tự như vậy cho đường chia một trăm phía trên. Nhiều nơi dùng từ đường thập phân và

đường bách phân.

người dịch. 10%.

Nói cách khác, thu nhập của những tầng lớp dân dã và tầng lớp trung bình (được định nghĩa gồm 90% những

người Mĩ nghèo nhất), đã tăng lên rõ rệt: từ 50%-55% trong những nă 1910-1920 lên 65% - 70% cuối những năm

1940.

22l5.com 21

Đường cong Kuznets: tin tốt lành thời Chiến tranh lạnh

Nói thật ra, Kuznets tự ý thức rất rõ tính chất ngẫu nhiên của sự giảm sút thu nhập cao tại

Mĩ từ năm 1913 đến 1948: điều này là do những biến cố liên tiếp gây ra bởi những cuộc khủng

hoảng trong những năm 1930 và Chiến tranh thế giới thứ hai, chứ không phải là do một quá

trình tự nhiên nào cả. Trong tập sách dày xuất bản năm 1953, Kuznets phân tích chi tiết các

dãy số liệu và cảnh báo người đọc cẩn thận đừng mở rộng kết quả quá vội vàng. Nhưng vào

tháng 12 năm 1954, tại Detroit, trong khuôn khổ buổi hội thảo mà ông thuyết trình với tư cách

chủ tịch American Economic Association

, ông đã đề xuất với các đồng nghiệp một cách diễn

giải tươi sáng hơn rất nhiều. Nội dung buổi hội thảo này đã được xuất bản năm 1955 dưới tiêu

đề “Tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập”. Chính nó đã cho ra đời lí thuyết “đường

cong Kuznets”.

Theo lí thuyết này, bất bình đẳng sẽ nhất nhất tuân theo một “đường cong hình chuông” -

nghĩa là đầu tiên tăng rồi sau đó giảm - trong quá trình công nghiệp hóa và phát triển kinh

tế. Theo Kuznets, theo sau pha bất bình đẳng gia tăng tự nhiên đặc trưng cho bước đầu công

nghiệp hóa, ứng với giai đoạn đại để là thế kỉ 19 ở Mĩ, nó sẽ giảm mạnh. Sự giảm mạnh này có

vẻ đã bắt đầu trong quãng nửa đầu thế kỉ 20 ở Mĩ.

Tài liệu này đọc thật là sáng tỏ. Sau khi nhắc lại những lí do tại sao ta nên thận trọng và

nhắc lại sự tác động hiển nhiên của những biến cố đến từ phía ngoài vào sự sút giảm bất bình

đẳng ở Mĩ, Kuznets vô tư gợi ý rằng logic nội tại của phát triển kinh tế, độc lập với mọi can

thiệp chính trị và biến cố bên ngoài, có thể cũng dẫn đến cùng một kết quả. Đại ý là: bất bình

đẳng tăng lên trong giai đoạn đầu công nghiệp hóa (chỉ có một số ít được hưởng những của cải

mới), trước khi bắt đầu giảm một cách tự nhiên trong những pha phát triển tiến bộ hơn (ngày

càng nhiều người dân tham gia vào những khu vực kinh tế hứa hẹn, vì vậy bất bình đẳng tự

nhiên giảm sút

Những “pha phát triển tiến bộ” đó đã bắt đầu vào cuối thế kỉ 19 hoặc đầu thế kỉ 20 tại những

nước công nghiệp. Vì vậy sự giảm thiểu bất bình đẳng xảy đến ở Mĩ trong những năm 1913-1948

không gì khác mà chứng tỏ một hiện tượng chung: tất cả các nước, kể cả những nước chậm tiến

người dịch. Tạm dịch: Hội kinh tế học Mĩ.

Xem S.Kuznets “Economic growth and income inequality” (người dịch. Tạm dịch: “Tăng trưởng kinh tế và

bất bình đẳng thu nhập”.

22 Vào đề

hiện đang vướng mắc trong nghèo nàn và công cuộc xóa bỏ ách thực dân, trên nguyên tắc, không

sớm thì muộn, sẽ đạt được điều này. Những kết quả được Kuznets chỉ ra trong cuốn sách năm

1953 bất chợt trở thành một vũ khí chính trị có sức mạnh lớn

. Về phần mình Kuznets hoàn

toàn ý thức được về tính phỏng đoán rất cao của một lí thuyết như vậy

. Có điều là khi trình

bày một lí thuyết tươi sáng như thế trong khuôn khổ “Predential address”

, dành cho những

nhà kinh tế học Mĩ, những người sẵn lòng tin cậy và phát tán thông điệp tốt lành do người đồng

nghiệp rất uy tín mang đến này, Kuznets biết rằng mình có một ảnh hưởng rất to lớn: “đường

cong Kuznets” đã được khai sinh. Để đảm bảo mọi người nắm được vấn đề, Kuznets còn cẩn

thận nói rõ là sự đúng sai của những tiên đoán lạc quan đó phụ thuộc vào việc các nước chậm

tiến có được giữ trong “quĩ đạo của thế giới tự do” hay không

. Nhìn một cách tổng quan, lí

thuyết “đường cong Kuznets” chính là một sản phẩm của Chiến tranh lạnh.

Xin nhắc lại để bạn đọc không hiểu nhầm: công trình mà Kuznets thực hiện nhằm thiết lập

những sổ sách quốc gia và những dãy số liệu lịch sử đầu tiên của Mĩ về bất bình đẳng dứt khoát

là rất đáng kể. Những cuốn sách và những bài báo của ông cho thấy ông là một nhà nghiên cứu

thực sự có đạo đức. Ngoài ra, sự tăng trưởng mạnh của tất cả các nước phát triển thời sau Chiến

tranh là một sự kiện cơ bản; tất cả các nhóm xã hội đều hưởng lợi từ sự tăng trưởng này còn

là một điều cơ bản hơn. Thật bình thường khi sự lạc quan thắng thế trong “Ba mươi năm huy

hoàng” và những dự báo thảm họa tận thế thế kỉ 19 dần hết thời.

Nhưng ta đừng quên rằng lí thuyết “đường cong Kuznets” rất được hoan nghênh này phần

lớn đã được phát biểu cho những động cơ xấu, và nền móng thực nghiệm của nó rất mong manh.

Như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, việc bất bình đẳng giảm sút mạnh ở hầu hết các nước

giàu từ 1914 đến 1945 trước hết là sản phẩm của các cuộc Chiến tranh thế giới và những cú

sốc kinh tế chính trị kéo theo (nhất là với những người sở hữu tài sản lớn), chứ không liên quan

nhiều lắm đến quá trình dịch chuyển lao động ôn hòa giữa các khu vực kinh tế như Kuznets đã

miêu tả.

Rất hay là Kuznets không có dãy số liệu chứng minh sự gia tăng bất bình đẳng ở thế kỉ 19, nhưng với ông

điều này có vẻ hiển nhiên (cũng như với phần lớn các nhà quan sát thời đó).

Như ông đã tự nói rõ: “This is perhaps 5 per cent empirical information and 95 per cent speculation, some of

it possibly tainted by wishful thinking” (người dịch. Tạm dịch: “Điều này có lẽ là 5% thông tin thực nghiệm và

95% phỏng đoán, vài phần trong đó có thể bị vẩn đục bởi những suy nghĩ quá phấn chấn”.

người dịch. Tạm dịch: “Lời chủ tịch”.

“The future prospect of underdevelopped countries within the orbit of the free world” (người dịch. Tạm dịch:

”Viễn cảnh của các nước chậm tiến trong quĩ đạo của thế giới tự do”).

22l5.com 23

Đưa vấn đề phân bố của cải trở lại tâm điểm của phân tích

kinh tế học

Đây là một vấn đề quan trọng không chỉ trong quá khứ. Kể từ những năm 1970, bất bình đẳng

đã tăng trở lại tại những nước giàu. Nhất là ở Mĩ, sự chênh lệch thu nhập trong những năm

2000-2010 đã quay lại - thậm chí là vượt qua chút ít - mốc cao kỉ lục những năm 1910-1920. Để

phân tích được sự gia tăng này, trước hết phải ta tìm hiểu tại sao và làm thế nào bất bình đẳng

đã giảm sút trong giai đoạn trước. Dĩ nhiên, sự tăng trưởng mạnh của các nước nghèo và các

nước mới nổi, nhất là Trung Quốc, là một tiềm lực mạnh mẽ làm giảm thiểu bất bình đẳng trên

phạm vi toàn thế giới, tương tự như sự tăng trưởng của những nước giàu trong “Ba mươi năm

huy hoàng”. Nhưng quá trình này dấy lên tại các nước mới nổi những mối lo lắng lớn, và còn lớn

hơn nữa tại các nước giàu. Mặt khác, những sự mất cân bằng lớn trên thị trường tài chính, dầu

mỏ và bất động sản có thể gợi nên những mối ngờ vực về tính chất không thể khác được của “lối

đi tăng trưởng cân bằng” như Slow và Kuznets đã miêu tả, theo đó tất cả được xem như sẽ phát

triển theo cùng một nhịp độ. Thế giới năm 2050 hay 2100 sẽ được sở hữu bởi những traders

những nhà quản lí siêu việt và những người có tài sản lớn, hay những nước dầu mỏ hoặc Ngân

hàng Trung quốc, chưa nói đến những thiên đường thuế bằng cách này hay cách khác là chỗ trú

chân của tất cả các đối tượng trên? Có vẻ thật vô lí khi không đặt ra câu hỏi này mà cứ cứng

ngắc giả sử sự tăng trưởng tự nó “cân bằng” trong giai đoạn dài.

Chúng ta thời đầu thế kỉ 21 này sống trong cùng một hoàn cảnh với những nhà quan sát thế

kỉ 19: ta đang chứng kiến những chuyển biến rất ấn tượng. Rất khó nói những biến chuyển này

sẽ đi tới đâu; rất khó hình dung ra sự phân bố của cải toàn cầu, giữa các nước cũng như trong

nội bộ mỗi nước, sẽ ra sao trong vài thập kỉ tới. Các nhà kinh tế học thế kỉ 19 có công lao to

lớn: họ đã đưa vấn đề phân bố của cải thành tâm điểm của phân tích kinh tế học; họ tìm cách

nghiên cứu những xu hướng dài hạn. Những câu trả lời của họ không phải lúc nào cũng thỏa

đáng - nhưng ít nhất họ đã đặt ra những câu hỏi chính đáng. Ta không có lí do cơ bản nào để

tin vào tính chất tự cân bằng của sự tăng trưởng. Đã đến lúc nên đưa vấn đề về bất bình đẳng

trở lại tâm điểm của phân tích kinh tế học và đặt lại những câu hỏi còn để ngỏ từ thế kỉ 19.

người dịch. đó là các “giao dịch viên” theo nghĩa thị trường tài chính: những người chịu trách nhiệm giao dịch

những công cụ tài chính, thường thấy ở những ngân hàng đầu tư hoặc quĩ đầu cơ.

24 Vào đề

Trong một thời gian quá dài, vấn đề phân bố của cải đã bị các nhà kinh tế học sao nhãng, một

phần bởi những kết luận lạc quan của Kuznets, một phần do việc họ quá ưa thích những mô

hình toán học kiểu “tác nhân kinh tế tiểu biểu”

. Muốn đưa vấn đề phân bố của cải trở lại tâm

điểm của phân tích kinh tế học, ta phải bắt đầu bằng việc thu thập tối đa những số liệu lịch sử

cho phép hiểu rõ hơn những tiến trình trong quá khứ và những xu hướng hiện thời. Bởi lẽ, qua

việc kiên trì xác lập những sự kiện thật và những điều trùng lặp, đối chiếu những trải nghiệm

của các nước khác nhau, ta mới hi vọng nắm bắt được rõ hơn những cơ chế tiềm ẩn và làm sáng

tỏ những nghi vấn để hướng tới tương lai.

Số liệu được dùng trong sách

Cuốn sách này dựa trên hai nguồn số liệu chính cho phép nghiên cứu sự vận động lịch sử của sự

phân bố của cải: một nguồn về thu nhập và bất bình đẳng trong phân bố thu nhập; một nguồn

về tài sản, sự phân bố tài sản và liên hệ của nó với thu nhập.

Ta hãy bắt đầu bằng thu nhập. Nhìn một cách tổng quan công trình của tôi đơn giản là

mở rộng qui mô về thời gian và không gian của công trình có tính phát kiến và tiên phong do

Kuznets thực hiện nhằm đo lường tiến trình của bất bình đẳng thu nhập tại Mĩ từ năm 1913

đến 1948. Sự mở rộng này giúp cho những xu thế phát hiện bởi Kuznets (những xu thế này hoàn

toàn có thật) được đặt trong một tầm nhìn xa hơn. Nó cũng xem xét lại mối liên quan lạc quan

giữa phát triển kinh tế và phân bố của cải. Thật lạ lùng, công trình của Kuznets đã không được

tiếp nối một cách có hệ thống, chắc là phần nào do việc khai thác những tư liệu về thuế như

một nguồn số liệu thống kê và lịch sử rơi vào một kiểu “no man’s land”

học thuật, quá lịch sử

đối với những nhà kinh tế học, quá kinh tế đối với những nhà sử học. Điều này thật đáng tiếc,

bởi lẽ chỉ có tầm nhìn bao quát lịch sử mới cho phép phân tích đúng sự vận động của bất bình

đẳng thu nhập, và chỉ có những số liệu về thuế cho phép tiếp nhận tầm nhìn bao quát này

Những mô hình này áp đảo trong nghiên cứu và giảng dạy kinh tế học kể từ những năm 1960-1970. Trong

mô hình này, ta luôn giả sử mỗi người nhận được lương như nhau, sở hữu cùng một lượng tài sản và có cùng thu

nhập. Giả thiết này mặc nhiên kéo theo việc sự tăng trưởng được chia đều cho tất cả các nhóm xã hội. Một sự

đơn giản hóa thực tế như vậy có thể phù hợp với những vấn đề đặc thù, nhưng hiển nhiên sẽ rất hạn chế với toàn

bộ các vấn đề kinh tế học.

người dịch. Thường dùng để chỉ những khu vực cấm vào, hoặc những vùng đệm không dân cư trong xung

đột lãnh thổ.

Những cuộc điều tra về thu nhập và ngân sách các hộ gia đình thực hiện bởi các viện thống kê hiếm khi bắt

đầu trước những năm 1970-1980. Những cuộc điều tra này có xu hướng ước lượng những thu nhập cao thấp đi

rất nhiều. Điều này là nghiêm trọng vì thông thường đường chia mười phía trên chứa tới một nửa thu nhập quốc

22l5.com 25

Tôi bắt đầu bằng việc mở rộng phương pháp của Kuznets cho trường hợp nước Pháp. Kết

quả đã được công bố trong tập sách đầu tiên năm 2001

. Sau đó tôi may mắn được sự ủng hộ

của đông đảo đồng nghiệp - đầu tiên phải kể đến Anthony Atkinson và Emmanuel Saez - những

người đã cho phép tôi mở rộng dự án này trên qui mô quốc tế lớn hơn nhiều. Anthony Atkinson

đã giải quyết trường hợp nước Anh và nhiều nước khác. Chúng tôi đã chủ trì hai bộ, xuất bản

năm 2007 và 2010, tập hợp những nghiên cứu tương tự trên hơn 20 nước, trải đều khắp các châu

lục

. Cùng với Emmanuel Saez, chúng tôi đã kéo dài thêm nửa thế kỉ những dãy số liệu được

Kuznets xác lập cho trường hợp nước Mĩ

. Emmanuel Saez đã giải quyết nhiều nước quan trọng

khác, như trường hợp Canada và Nhật Bản. Nhiều nhà nghiên cứu khác đã tham gia vào dự án

tập thể này: Facundo Alvaredo đã ưu tiên giải quyết trường hợp Argentina, Tây Ban Nha và Bồ

Đào Nha; Fabien Dell trường hợp Đức và Thụy Sĩ; cùng với Abhijit Banerjee, tôi đã nghiên cứu

trường hợp Ấn Độ; nhờ Nancy Qian, tôi đã giải quyết trường hợp Trung Quốc; và cứ như vậy

cho các nước khác

Chúng tôi đã cố gắng sử dụng cùng nguồn số liệu, cùng phương pháp và cùng quan niệm cho

từng nước: đường chia mười và đường chia một trăm của nhóm thu nhập cao được ước lượng

từ số liệu thuế đến từ các bản khai báo thu nhập (sau rất nhiều chỉnh sửa để bảo đảm các số

liệu và khái niệm được đồng đều theo thời gian và không gian); thu nhập quốc gia và thu nhập

trung bình có được từ các sổ sách quốc gia (đôi khi chúng tôi phải bổ sung và kéo dài số liệu).

Những dãy số liệu nhìn chung bắt đầu vào lúc bắt đầu có thuế thu nhập (khoảng năm 1910-1920

tại nhiều nước, đôi khi trong những năm 1880-1890, như tại Nhật Bản hoặc Đức, đôi khi muộn

hơn). Những dãy số này được cập nhật thường xuyên và thường có tới đầu những năm 2010.

Cuối cùng, World Top Incomes Database (WTID)

, kết quả làm việc chung của khoảng ba

gia. Dù có những hạn chế riêng, nguồn số liệu thuế chứa thông tin chính xác hơn về nhóm thu nhâp cao và cho

phép lùi lại một thế kỉ theo trục thời gian.

Xem T.Piketty, Những thu nhập cao tại Pháp thế kỉ 20: bất bình đẳng và sự phân phối lại từ 1901 đến 1998,

Grasset, 2001. Xem bản tóm tắt “Income inequality in France, 1901-1998”, Journal of Political Economy, 2003

(người dịch. Tạm dịch: “Bất bình đẳng thu nhập tại Pháp giai đoạn 1901-1998”).

Xem A.Atkinson và T.Piketty, Top Incomes over the 20th Century: A Contrast Between Continental-Europe

and English-Speaking Countries, Oxford University Press, 2007; Top Incomes: A Global Perspective, Oxford

University Press, 2010. (người dịch. Tạm dịch: Các thu nhập cao nhất trong thế kỉ 20: Sự tương phản giữa Châu

Âu lục địa và các nước nói tiếng Anh; Các thu nhập cao nhất: Một cái nhìn toàn cầu).

Xem T.Piketty và E.Saez, “Income inequality in the United States, 1913-1998”, The Quarterly Journal of

Economics, 2003, (người dịch. Tạm dịch: “Bất bình đẳng thu nhập tại Mĩ giai đoạn 1913-1998”).

Bạn đọc có thể xem đầy đủ chú dẫn tài liệu tham khảo trên mạng trong phụ lục kĩ thuật. Xem thêm bài

tổng hợp sau: A.Atkinson, T.Piketty và E.Saez, “Top incomes in the long-run of history”, Journal of Economic

Literature, 2011. (người dịch. Tạm dịch: “Các thu nhập cao nhất trong giai đoạn lịch sử dài”).

người dịch. Tạm dịch: Cơ sở dữ liệu các thu nhập cao nhất toàn cầu.

26 Vào đề

chục nhà nghiên cứu khắp nơi trên thế giới, là cơ sở dữ liệu lớn nhất hiện có về tiến trình của

bất bình đẳng thu nhập. Cơ sở dữ liệu này tương ứng với tập hợp dữ liệu thứ nhất dùng trong

cuốn sách này

Nguồn tập hợp dữ liệu thứ hai, thực ra được tôi dùng trước tiên trong sách, là về tài sản,

sự phân bố và những mối liên hệ của nó với thu nhập. Tài sản cũng đóng vài trò quan trọng

trong tập hợp dữ liệu đầu tiên, thông qua thu nhập từ tài sản. Xin nhắc lại rằng thu nhập lúc

nào cũng gồm hai thành phần, một phần là thu nhập từ làm việc (tiền lương, tiền phụ cấp, tiền

thưởng, thu nhập từ làm việc không lương, v.v, và những thu nhập từ làm việc khác, bất kể dưới

hình thức pháp lí nào), phần khác là thu nhập từ vốn (tiền thuê tài sản, lợi nhuận trên vốn góp,

tiền lãi, giá trị thêm

, tiền phí, v.v, và những thu nhập đến từ sự sở hữu vốn đất đai, bất động

sản

, tài chính, công nghiệp, v.v, đây cũng vậy bất kể dưới hình thức pháp lí nào). Những số

liệu từ WTID chứa rất nhiều thông tin về tiến trình của thu nhập từ vốn trong thế kỉ 20. Tuy

nhiên cần phải bổ sung nguồn này bằng những số liệu về tài sản đơn thuần. Ta có thể phân biệt

ba tập con số liệu lịch sử và phương pháp tiếp cận, hoàn toàn bổ trợ lẫn nhau

Đầu tiên, cũng như khai báo thu nhập từ nguồn số liệu thuế thu nhập cho phép nghiên cứu

tiến trình của bất bình đẳng thu nhập, khai báo tài sản thừa kế từ nguồn số liệu thuế tài sản

thừa kế cho phép nghiên cứu tiến trình của bất bình đẳng tài sản

. Cách tiếp cận này đã được

Robert Lampman dùng lần đầu tiên năm 1962 khi nghiên cứu tiến trình của bất bình đẳng tài

sản tại Mĩ từ năm 1922 đến 1956, sau đó đến Anthony Atkinson và Alan Harrison năm 1978 khi

nghiên cứu trường hợp Liên hiệp Anh từ năm 1923 đến năm 1972

. Những công trình này gần

đây đã được cập nhật và mở rộng ra các nước khác, ví dụ như Pháp và Thụy Điển. Không may

Chúng tôi không thể bàn chi tiết về từng nước trong khuôn khổ cuốn sách này mà chỉ trình bày tổng

kết chung. Bạn đọc quan tâm có thể tham khảo dãy số liệu đầy đủ trên trang mạng của WTID (xem

http://topincomes.parisschoolofeconomics.eu) và trong những tập sách và bài báo kĩ thuật kể trên. Nhiều tài

liệu được trình bày trong phần phụ lục kĩ thuật của sách này: xem http://piketty.pse.ens.fr/capital21c.

người dịch. Nguyên bản: plus-value.

người dịch. Nguyên bản: immobilier. Piketty hiểu bất động sản là những công trình được xây dựng trên đất,

để phân biệt với đất đai thuần túy để chỉ đất đai còn trống không có công trình xây dựng nhưng có thể được

dùng vào mục đích khác, ví dụ sản xuất nông nghiệp.

WTID đang chuyển đổi thành “World Wealth and Income Database” (WWID) (người dịch. Tạm dịch: “Cơ sở

dữ liệu về của cải và thu nhập toàn cầu”). WWID bao gồm cả ba tập con số liệu bổ trợ nói trên. Trong sách này

ta sẽ trình bày những thành phần chính hiện có.

Ta cũng có thể dùng khai báo tài sản từ nguồn số liệu thuế hàng năm về tài sản của những người còn sống,

nhưng trong giai đoạn dài nguồn số liệu này ít hơn nguồn số liệu về tài sản thừa kế.

Xem những tập sách tiên phong sau: R.J.Lampman, The Share of Top Wealth-Holders in National Wealth,

1922-1956, Princeton University Press, 1962 (người dịch. Tạm dịch: Phần đóng góp của những người nhiều của cải

nhất trong tổng của cải quốc gia giai đoạn 1922-1956 ); A.B.Atkinson và A.J.Harrison, Distribution of Personal

Wealth in Britain, 1923-1972, Cambridge University Press, 1978 (người dịch. Tạm dịch: Phân bố của cải cá nhân

ở Anh giai đoạn 1923-1972).

22l5.com 27

số liệu về bất bình đẳng tài sản bao phủ ít nước hơn so với số liệu về bất bình đẳng thu nhập.

Nhưng trong một số trường hợp ta có thể lùi xa hơn theo trục thời gian đến tận đầu thế kỉ 19,

bởi thuế tài sản xuất hiện trước thu nhập rất lâu. Đặc biệt, hợp tác với Gilles Postel-Vinay và

Jean-Laurent Rosenthal, chúng tôi đã thu thập được một tập hợp lớn những khai báo thuế cá

nhân trong kho lưu trữ về tài sản thừa kế. Nhờ đó chúng tôi đã xác lập được những dãy số đồng

nhất về sự tập trung tài sản tại Pháp kể từ thời Cách mạng Pháp

. Điều này đã giúp chúng

tôi đặt những biến cố gây ra bởi Chiến tranh thế giới thứ nhất trong một tầm nhìn lịch sử bao

quát, dài hơn những dãy số về bất bình đẳng thu nhập (thật không hay thường khởi đầu vào

khoảng 1910-1920). Những công trình của Jesper Roine và Daniel Waldenstr¨om dựa trên những

số liệu lịch sử của Thụy Điển cũng có rất nhiều điểu bổ ích.

Những nguốn số liệu về tài sản thừa kế và tài sản nói chung cho phép nghiên cứu sự đóng

góp tương ứng của thừa kế và tiết kiệm trong tống tài sản; từ đó nghiên cứu tiến trình của các

số độ lớn này trong sự vận động của bất bình đẳng tài sản nói chung. Chúng tôi đã tiến hành

khá đầy đủ cho trường hợp nước Pháp: những nguồn số liệu lịch sử rất phong phú đã mang đến

một góc nhìn độc nhất về tiến trình của thừa kế tài sản trong giai đoạn dài

. Công trình này

đã được mở rộng một phần cho các nước khác, đặc biệt là cho trường hợp Liên hiệp Anh, Đức,

Thụy Điển và Mĩ. Những tài liệu này đóng vai trò chủ yếu trong nghiên cứu của chúng tôi, bởi

lẽ bất bình đẳng tài sản được hiểu khác nhau tùy theo việc tài sản được thừa kế từ các thế hệ

trước hay đến từ tiền tiết kiệm trong một thế hệ. Trong khuôn khổ cuốn sách này, ta quan tâm

không chỉ đến bất bình đẳng đơn thuần mà nhất là đến cấu trúc của bất bình đẳng, nghĩa là

nguồn gốc của sự chênh lệch thu nhập và tài sản giữa các nhóm xã hội, đối chiếu với những hệ

chuẩn mực kinh tế, xã hội, tinh thần, chính trị có khả năng làm rộng thêm hoặc giữ vững bất

bình đẳng. Bất bình đẳng tự nó không nhất thiết là xấu: vấn đề trung tâm là phải xem liệu nó

có chính đáng không.

Cuối cùng, nguồn số liệu về tài sản cho phép nghiên cứu trong giai đoạn dài tiến trình của

dự trữ tài sản quốc gia (dù đó là vốn đất đai, bất động sản, công nghiệp hay tài chính), đo bằng

Xem T.Piketty, G.Postel-Vinay và J.-L.Rosenthal, “Wealth concentration in a developing economy: Paris and

France 1807-1994”, American Economic Review, 2006 (người dịch. Tạm dịch: “Sự tập trung của cải trong một nền

kinh tế đang phát triển: Paris và Pháp giai đoạn 1807-1994”).

Xem T.Piketty, “On the long-run evolution of inheritance: France 1820-2050”, École d’écomonie de Paris, 2010

(bản tóm tắt được xuất bản trong báo Quaterly Journal of Economics, 2011) (người dịch. Tạm dịch: “Về tiến

trình của thừa kế tài sản trong giai đoạn dài: trường hợp nước Pháp giai đoạn 1820-2050”).

28 Vào đề

số năm thu nhập quốc gia tương đương. Nghiên cứu về tỉ số vốn/thu nhập trên phạm vi tổng

quát có những hạn chế riêng của nó (ta vẫn nên nghiên cứu thêm về bất bình đẳng tài sản trên

phạm vi cá nhân, và phần đóng góp tương đối của thừa kế và tiết kiệm trong cơ cấu của đồng

vốn). Tuy nhiên nó cho phép ta phân tích một cách tổng hợp tầm quan trọng của đồng vốn trên

phạm vi toàn xã hội. Hơn nữa, như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, bằng cách tập hợp và

đối chiếu những ước tính được thực hiện tại nhiều thời đại, ta có thể lùi xa theo trục thời gian

tới đầu thế kỉ 18 đối với một số nước, đặc biệt là Liên hiệp Anh và Pháp. Điều này cho phép đặt

cuộc Cách mạng công nghiệp trong toàn cảnh lịch sử đồng vốn. Ở đây chúng tôi dựa vào những

số liệu lịch sử mà chúng tôi đã tập hợp gần đây với sự cộng tác của Gabriel Zucman

. Nhìn một

cách tổng quan, công trình này đơn giản chỉ mở rộng và khái quát việc thu thập những bảng

tổng kết tài sản theo từng nước (“country balance sheet”) được Raymond Goldsmith thực hiện

vào những năm 1970-1980

So sánh với những công trình trước đây, điểm mới mẻ đầu tiên của cách tiến hành nghiên

cứu về sự phân bố của cải trong sách này là việc chúng tôi đã tìm cách tập hợp những nguồn số

liệu lịch sử đầy đủ và hệ thống nhất có thể. Phải nhấn mạnh rằng tôi đã có thuận lợi kép so với

những tác giả trước đây: mặc nhiên là chúng ta có độ lùi lịch sử lớn hơn (như ta sẽ thấy trong

phần sau của sách, một số tiến trình dài hạn chỉ thể hiện rõ rệt khi ta có số liệu cho những năm

2000-2010, cũng như việc một số cú sốc gây nên bởi các cuộc Chiến tranh thế giới mất rất lâu

mới tiêu tan hết); và nhờ vào những công cụ tin học, chúng tôi đã có thể dễ dàng thu thập rất

nhiều số liệu lịch sử với qui mô rộng hơn rất nhiều so với những người đi trước.

Dù không cần phóng đại vai trò của công nghệ trong lịch sử tư tưởng, tôi cảm thấy ta không

nên bỏ qua hoàn toàn những vấn đề thuần túy kĩ thuật này. Khách quan mà nói, ở thời của

Kuznets và rộng hơn đến tận những năm 1980-1990, xử lí những khối lượng số liệu lịch sử lớn

là khó khăn hơn bây giờ rất nhiều. Chẳng hạn khi Alice Hanson John vào những năm 1970 tập

hợp những danh mục tài sản lúc qua đời tại Mĩ thời thực dân, hoặc khi Adeline Daumard tập

Xem T.Piketty và G.Zucman, “Capital is back: wealth-income ratios in rich countries, 1700-2010”, École

d’économie de Paris, 2013 (người dịch. Tạm dịch: “Đồng vốn đang trở lại: tỉ số của cải-thu nhập tại những nước

giàu giai đoạn 1700-2010”).

Xem đặc biệt là R.W.Goldsmith, Comparative National Balance sheets: A Study of Twenty Countries, 1688-

1978, The University of Chicago Press, 1985 (người dịch. Tạm dịch: Đối chiếu các bảng tổng kết tài sản quốc gia:

nghiên cứu cho hai mươi nước trong giai đoạn 1688-1978 ). Bạn đọc có thể xem thêm những tài liệu tham khảo

đầy đủ hơn trong phần phụ lục kĩ thuật.

22l5.com 29

hợp số liệu từ kho lưu trữ về tài sản thừa kế tại Pháp thế kỉ 19

, ta nên nhớ là phần lớn những

công việc đó đã được làm bằng tay, sử dụng những tấm bìa giấy bồi. Ngày nay khi ta đọc lại

những công trình đáng nể đó, hoặc những công trình của Fran¸cois Simiand về tiến trình của tiền

lương ở thế kỉ 19, của Ernest Labrousse về lịch sử giả cả và thu nhập ở thế kỉ 18, hoặc của Jean

Bouvier và Fran¸cois Furet về sự biến động lợi nhuận ở thế kỉ 19, ta thấy rõ ràng là những nhà

nghiên cứu này đã đối mặt với những khó khăn lớn về công cụ để thu thập và xử lí số liệu

Những sự phiền hà ở góc độ công cụ kĩ thuật này thường lấy mất phần lớn năng lượng của họ.

Đôi khi chúng lấn át cả sự phân tích và diễn giải khoa học, chưa kể đến chúng còn hạn chế đáng

kể sự đối chiếu số liệu theo trục thời gian và giữa các nước với nhau. Nói một cách tổng quan,

trong điều kiện hiện nay, nghiên cứu về lịch sử phân bố của cải đã trở nên dễ dàng hơn nhiều

so với trong quá khứ. Cuốn sách này phản ánh nhiều phần sự tiến bộ trong điều kiện làm việc

đó.

Những kết quả chính trong sách

Những nguồn số liệu lịch sử chưa từng công bố này đã dẫn tôi đến những kết quả chính nào? Kết

luận đầu tiên là ta cần phải đề phòng tất cả các thuyết kinh tế học theo đó mọi việc đều được

định trước: lịch sử phân bố của cải luôn mang đậm tính chính trị và không thể tóm gọn bằng

những cơ chế kinh tế thuần túy được. Nói riêng, sự giảm thiểu bất bình đẳng trong những nước

phát triển trong những năm 1900-1910 và 1950-1960 trước hết là sản phẩm của các cuộc Chiến

tranh thế giới và những chính sách công cộng được thực thi sau những biến cố này. Cũng như

vậy, việc bất bình đẳng tăng trở lại từ những năm 1970-1980 là nhờ vào những đảo lộn chính

trị trong các thập niên trước đó, nhất là về thuế và tài chính. Lịch sử bất bình đẳng phụ thuộc

vào những đại diện như là các nhân tố kinh tế, chính trị, xã hội, sự công bằng và sự không công

bằng, những tương quan lực lượng giữa các nhân tố này, và những lựa chọn tập thể bắt nguồn

Xem A.Daumard, Tài sản tại Pháp vào thế kỉ 19. Điều tra về sự phân bố và cơ cấu vốn cá nhân tại Paris,

Lyon, Lille, Bordeaux và Toulouse dựa vào lưu trữ về kê khai tài sản thừa kế.

Bạn đọc xem thêm sách tham khảo, đặc biệt là F.Simiand, Tiền lương, sự tiến triển xã hội, và tiền tệ, Alcan,

1932; E.Labrousse, Phác họa biến động giá cả và nhu thập tại Pháp ở thế kỉ 18, 1933; J.Bouvier, F.Furet và

M.Gilet, Biến động lợi nhuận tại Pháp ở thế kỉ 19. Tài liệu và nghiên cứu, Mouton, 1965.

Có những lí do học thuật đơn thuần giải thích cho sự đi xuống của ngành lịch sử kinh tế học và xã hội học

nghiên cứu về tiến trình của giá, thu nhập và tài sản (đôi khi được gọi là “lịch sử dãy số học”). Theo cảm nhận

của tôi, sự đi xuống này là rất đáng tiếc và có thể quay ngược lại được. Chúng tôi sẽ trở lại chủ đề này trong

phần sau của sách.

30 Vào đề

từ đó. Nó là sản phẩm của tất cả các bên liên quan.

Kết luận thứ hai - tâm điểm của cuốn sách này - là sự vận động của sự phân bố của cải đưa

vào cuộc chơi những cơ chế rất mạnh mẽ. Những cơ chế này đưa đẩy bất bình đẳng lúc thì theo

chiều hướng tăng lên, lúc thì giảm đi. Không có quá trình tự nhiên và tức thời nào cho phép

tránh được việc những xu hướng mất cân bằng và bất bình đẳng chiếm ưu thế lâu dài.

Ta hãy bắt đầu bằng những cơ chế đẩy lùi bất bình đẳng. Lực kéo chính của cơ chế này là

quá trình lan tỏa kiến thức và sự đầu tư vào giáo dục đào tạo. Qui luật cung cấp-nhu cầu cũng

như là sự dịch chuyển vốn và lao động (một biến thể của qui luật cung cấp-nhu cầu) cũng có thể

hoạt động theo chiều hướng đó

, nhưng không mạnh mẽ bằng, và nhiều khi mù mờ, trái khoáy.

Quá trình lan tỏa kiến thức và kĩ năng là cơ chế chủ đạo cho phép đồng thời tăng sản lượng và

giảm bất bình đẳng, trong nội bộ một nước cũng như trên phạm vi quốc tế. Điều này được minh

họa bằng việc một phần lớn các nước nghèo và các nước mới nổi, đầu tiên là Trung Quốc, đang

dần bắt kịp các nước giàu. Việc tiếp nhận cách thức sản xuất và đạt tới cùng độ lành nghề như

ở các nước giàu đã giúp các nước kém phát triển hơn cải thiện thu nhập. Quá trình hội tụ công

nghệ này có thể được khuyến khích bằng mở cửa thương mại, nhưng về cơ bản đó là một quá

trình lan tỏa kiến thức và chia sẻ hiểu biết - tài sản công cộng ở mức cao nhất - chứ không phải

là một cơ chế có tính thị trường.

Dưới góc độ hoàn toàn lí thuyết, có khả năng có những lực kéo khác theo hướng gia tăng

bình đẳng. Ví dụ ta có thể nghĩ tới việc những kĩ nghệ sản xuất ngày càng nâng tầm quan trọng

của kĩ năng và lao động con người, kéo theo phần thu nhập từ lao động sẽ có xu hướng tăng lên

(và phần thu nhập từ vốn sẽ tương ứng giảm đi). Giả thuyết này được có thể được gọi là “sự lên

ngôi của vốn con người”. Nói cách khác, bước tiến của kĩ thuật công nghệ tất sẽ dẫn tới chiến

thắng khải hoàn của vốn con người trên vốn tài chính và bất động sản, của những nhà quản lí

mẫn cán trên đám bụng phệ giữ phiếu góp vốn, của thực lực trên quan hệ con ông cháu cha. Cứ

như vậy trật tự xã hội sẽ dần dựa trên tài năng là chính và sẽ dần ít đi cảnh “con vua thì lại làm

vua”: sự hợp lẽ về mặt kinh tế

sẽ tự động kéo theo sự hợp lẽ về mặt dân chủ

Một niềm tin lạc quan khá phổ biến trong xã hội hiện đại là ý kiến cho rằng sự kéo dài tuổi

người dịch. chiều hướng giảm thiểu bất bình đẳng.

người dịch. Nguyên bản: rationalité économique.

người dịch. Nguyên bản: rationalité démocratique. Ý nói đến một nền kinh tế mà công nghệ và năng lực con

người càng ngày càng quan trọng. Điều này kéo theo việc những người có tài năng sẽ có thu nhập và địa vị xã

hội cao hơn.

22l5.com 31

thọ chắc chắn sẽ dẫn đến việc thay thế “xung đột tầng lớp” bằng “xung đột tuổi tác” (dạng xung

đột ít chia rẽ xã hội hơn, vì ai cũng trẻ rồi già). Nói cách khác, sự tích lũy và phân bố tài sản

ngày nay sẽ không bị chi phối bởi sự đối đầu không ngừng giữa những dòng họ có tài sản thừa

kế và những người chỉ sở hữu sức lao động của chính mình, mà bởi một logic tiết kiệm theo từng

giai đoạn trong đời: mỗi người tích lũy tài sản cho tuổi già của mình. Tiến bộ y học và sự cải

thiện điều kiện sống có lẽ đã thay đổi hoàn toàn bản chất của đồng vốn như thế.

Thật không may, như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, hai niềm tin này (“sự lên ngôi của

vốn con người” và sự thay thế “xung đột tầng lớp” bằng “xung đột tuổi tác”) nhiều phần là ảo

tưởng. Nói chính xác hơn, những sự chuyển đổi này - hoàn toàn chấp nhận được dưới một góc

nhìn thuần túy logic - cũng đã xảy ra vài phần, nhưng không nhiều như mọi người vẫn nghĩ.

Không chắc gì phần thu nhập từ lao động trong thu nhập quốc gia đã tăng một cách đáng kể

trong giai đoạn dài: đồng vốn (không phải vốn con người) dường như cũng cần thiết không kém

trong thế kỉ 21 so với thế kỉ 18 hay 19; và ta không thể loại trừ khả năng nó còn trở nên cần

thiết hơn nữa. Trong quá khứ cũng như hiện tại, bất bình đẳng tài sản chiếm vai trò chủ yếu

trong bất bình đẳng nói chung trong nội bộ một nhóm tuổi, và như ta sẽ thấy lát nữa rằng, tài

sản thừa kế vào đầu thế kỉ 21 đã trở nên quan trọng gần bằng với thời của Lão Goriot. Trong

giai đoạn dài, lực kéo chủ yếu dẫn đến bình đẳng chính là sự lan tỏa kiến thức và tay nghề.

Các lực hội tụ, các lực chia tách

Ta nên nhấn mạnh rằng lực kéo san bằng chênh lệch này, dù mạnh thế nào đi nữa (có khả năng

làm giảm bất bình đẳng giữa các nước), đôi khi vẫn bị cân bằng và lấn át bởi những lực kéo rất

mãnh liệt theo chiều ngược lại, tức là làm tăng bất bình đẳng theo cả chiều rộng và chiều sâu.

Hiển nhiên, sự thiếu vắng đầu tư thích đáng cho giáo dục đào tạo có thể cản trở một số nhóm

xã hội hưởng lợi từ sự tăng trưởng. Thậm chí làm họ mất chỗ đứng cho những người mới đến: ta

có thể thấy điều này qua sự bắt kịp dần dần của các nước mới nổi (công nhân Trung Quốc lấy

mất việc làm của công nhân Mĩ và Pháp, v.v). Nói cách khác, lực kéo chính làm giảm thiểu bất

bình đằng - sự lan tỏa kiến thức - chỉ có một phần nhỏ tự nhiên và tự thân: nó còn phụ thuộc

vào những chính sách về giáo dục, khả năng được tiếp xúc với giáo dục và đào tạo tay nghề thích

người dịch. Nguyên bản: Forces de convergence, forces de divergence.

32 Vào đề

hợp, và những thể chế thực thi chính sách trong lĩnh vực này.

Trong khuôn khổ cuốn sách này, ta sẽ nhấn mạnh vào những lực chia tách đáng lo ngại hơn:

những lực có khả năng hiện diện ngay cả trong một thế giới mà các đầu tư hợp lí về giáo dục

đào tạo đã được thực hiện, mà tất cả các điều kiện về tính minh bạch-hiệu quả của thị trường

- hiểu theo nghĩa của các nhà kinh tế học - đều được hội đủ. Những lực chia tách này là những

lực sau: một mặt nó đến từ quá trình bứt phá của nhóm ăn lương cao (như ta sẽ thấy lát nữa,

sự khác biệt này có thể rất lớn, dù rằng hiện nay nó vẫn ở mức khá cục bộ), mặt khác nó là

tổng hợp của nhiều lực chia tách khác nhau đến từ quá trình tích lũy và tập trung tài sản trong

hoàn cảnh thế giới đặc trưng bởi tăng tưởng thấp và tỉ lệ lợi nhuận từ vốn cao. Quá trình thứ

hai này có khả năng làm mất cân bằng xã hội mạnh hơn quá trình thứ nhất

. Nó chắc hẳn là

mối đe dọa chính đối với sự vận động của sự phân bố của cải trong giai đoạn dài.

Hãy thảo luận ngay chủ đề nóng hổi này. Chúng tôi thể hiện trong biểu đồ G.I.1 và G.I.2 hai

tiến trình cơ bản mà ta sẽ đi sâu tìm hiểu trong chốc lát. Hai tiến trình này minh họa cho tầm

quan trọng tiềm tàng của hai quá trình chia tách kể trên. Những tiến trình được trình bày trong

biểu đồ đều có dạng “hình chữ U”, nghĩa là đầu tiên giảm rồi sau đó tăng. Người ta có thể nghĩ

rằng chúng biểu diễn những thực tế tương đồng. Thế nhưng không phải vậy: những tiến trình

này thể hiện những hiện tượng rất khác nhau, dựa trên những cơ chế kinh tế, xã hội và chính

trị hoàn toàn riêng biệt. Hơn nữa, tiến trình đầu tiên thể hiện tình hình nước Mĩ, tiến trình thứ

hai tình hình Châu Âu và Nhật Bản. Dĩ nhiên không loại trừ khả năng hai tiến trình và hai lực

kéo chia tách này sẽ ngày càng tương đồng nhau (ta sẽ thấy điều này phần nào đã xảy ra trong

thực tế rồi) không chỉ tại những nước nêu trên mà thậm chí ở phạm vi toàn cầu - điều có thể

dẫn đến những mức độ bất đình đẳng chưa từng thấy trong lịch sử, và nhất là một cấu trúc của

bất bình đẳng cực kì mới lạ. Nhưng ở thời điểm hiện nay, hai quá trình kể trên chủ yếu tương

ứng với hai hiện tượng riêng biệt.

Quá trình thứ nhất được trình bày ở biểu đồ G.I.1 thể hiện quĩ đạo của đường chia mười

phía trên trong thứ bậc thu nhập

tại Mĩ trong giai đoạn 1910-2010. Chúng tôi chỉ đơn giản

kéo dài những dãy số liệu được Kuznets xác lập trong những năm 1950. Một lần nữa ta thấy sự

giảm thiểu bất bình đẳng được Kuznets chỉ ra cho giai đoạn 1913 đến 1948: thu nhập của nhóm

người dịch. Tức là quá trình bứt phá của nhóm ăn lương cao.

người dịch. Tức là 10% người có thu nhập cao nhất.

22l5.com 33

Graphique I.1. L'inégalité des revenus aux Etats-Unis, 1910-2010

25%

30%

35%

40%

45%

50%

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

Part du décile supérieur dans le revenu national

Lecture: la part du décile supérieur dans le revenu national américain est passée de 45-50% dans les années 1910-1920 à moins de 35% dans les

années 1950 (il s'agit de la baisse mesurée par Kuznets); puis elle est remontée de moins de 35% dans les années 1970 à 45-50% dans les années

2000-2010. Sources et séries: voir piketty.pse.ens.fr/capital21c.

Biểu đồ G.I.1: Bất bình đẳng thu nhập tại Mĩ giai đoạn 1910-2010

phần mười phía trên giảm gần 15 điểm

trong tổng thu nhập quốc gia, đạt 45%-50% thu nhập

quốc gia trong những năm 1910-1920, xong giảm xuống chỉ còn 30%-35% cuối những năm 1940.

Bất bình đẳng chững lại ở mức này trong những năm 1950-1970. Tiếp đến ta thấy sự một biến

động rất nhanh theo chiều ngược lại kể từ những năm 1970-1980, đến mức mà đóng góp của

nhóm phần mười phía trên quay trở lại mức khoảng 45%-50% thu nhập quốc gia trong những

năm 2000-2010. Sự bật tăng trở lại này có biên độ rất ấn tượng. Thật tự nhiên khi ta đặt câu

hỏi: một xu hướng như vậy có thể còn tăng tới đâu.

Như ta sẽ thấy trong phần sau, phần lớn tiến trình tăng ngoạn mục này tương ứng với sự

bùng nổ chưa từng có của nhóm có thu nhập cao từ làm việc; và trước hết nó phản ánh một

hiện tượng bứt phá của giới lãnh đạo doanh nghiệp lớn

. Một trong những lí giải khả dĩ là sự

người dịch. Tức là 15%.

người dịch. Ý nói những người này có thu nhập cao hơn hẳn những nhóm người có thu nhập từ làm việc khác,

và sự chênh lệch thu nhập là rất đáng kể. Cần phân biệt rằng giới lãnh đạo doanh nghiệp cũng là những người đi

làm ăn lương, không nhất thiết phải là những người sở hữu doanh nghiệp họ đang lãnh đạo: đó là những người

giữ phiếu góp vốn. Tất nhiên trong nhiều trường hợp người sở hữu cũng là người điều hành doanh nghiệp, ví dụ

34 Vào đề

tăng đột biến về trình độ chuyên môn và năng suất của những công chức cao cấp này so với đám

đông làm công ăn lương thông thường. Một lí giải khác, theo tôi dễ chấp nhận hơn, và cũng nhất

quán với những sự kiện khác hơn, là việc những lãnh đạo doanh nghiệp này thường có khả năng

tự quyết định mức lương của mình, đôi khi không bị ai ngăn cản, và thường không có mối liên

hệ rõ ràng nào với năng suất làm việc cá nhân của họ, tuy rằng xét về mọi mặt rất khó đánh

giá năng suất này trong những tổ chức lớn. Tiến trình này được thấy rõ nhất tại Mĩ, mức độ

nhẹ hơn tại Anh. Điều này có thể giải thích bằng lịch sử riêng biệt về chuẩn mực xã hội và thuế

má đặc trưng cho mỗi nước trong thế kỉ vừa qua. Hiện tại xu hướng này hạn chế hơn tại những

nước giàu khác (Nhật Bản, Đức, Pháp và những nước Châu Âu lục địa khác), nhưng vẫn dốc

theo cùng một hướng. Sẽ thật liều lĩnh khi dự đoán rằng hiện tượng này tại mọi nước sẽ có cùng

biên độ như tại Mĩ trước khi suy nghĩ và phân tích đầy đủ nhất có thể - việc này không may lại

không hề đơn giản khi ta tính đến sự hạn chế của những số liệu hiện có.

Lực chia tách cơ bản: r > g

Tiến trình thứ hai được biểu diễn ở biểu đồ G.I.2 thể hiện một cơ chế chia tách đơn giản và minh

bạch hơn. Cơ chế này chắc hẳn còn có tính quyết định lớn hơn đối với tiến trình của sự phân bố

của cải trong giai đoạn dài. Biểu đồ G.I.2 biểu diễn tiến trình của tổng giá trị tài sản tư nhân

(bất động sản, tài chính và tài sản nghề nghiệp, trừ đi nợ) tại Liên hiệp Anh, Pháp và Đức, đo

bằng số năm thu nhập quốc gia tương đương, từ những năm 1870 đến 2010. Đầu tiên ta nhận

thấy sự hưng thịnh tài sản đặc trưng cho Châu Âu cuối thế kỉ 19 và Thời tươi đẹp

: giá trị của

tài sản tư nhân đạt khoảng 6-7 năm thu nhập quốc gia, rất đáng kể. Tiếp đến ta thấy một sự

giảm mạnh theo sau những biến cố trong những năm 1914-1945: tỉ số vốn/thu nhập rơi xuống

đúng 2-3 năm thu nhập quốc gia. Rồi ta thấy một sự tăng liên tục kể từ những năm 1950, đến

mức mà tới đầu thế kỉ 21 này, tài sản tư nhân có vẻ như đạt lại điểm đỉnh được ghi nhận vào

thời ngay trước Chiến tranh thế giới thứ nhất: tỉ số vốn/thu nhập trong những năm 2000-2010

đạt khoảng 5-6 năm thu nhập quốc gia tại Liên hiệp Anh và Pháp (tại Đức tỉ số này nhỏ hơn,

nhưng thật ra là do đường biểu diễn được bắt đầu từ điểm thấp hơn: xu hướng tăng cũng rõ nét

như tại Anh và Pháp).

những doanh nghiệp gia đình không niêm yết trên thị trường tài chính.

người dịch. Từ này dùng để chỉ giai đoạn tương ứng với thời Cách mạng công nghiệp lần thứ hai.

22l5.com 35

“Đường cong hình chữ U” với biện độ rất rộng này tương ứng với một chuyển biến cơ bản. Ta

sẽ có rất nhiều cơ hội để quay lại vấn đề này trong phần sau của sách. Đặc biệt, ta sẽ thấy rằng,

việc tỉ số giữa dự trữ vốn và dòng tiền thu nhập quốc gia tăng trở lại trong những thập niên gần

đây phần nhiều được giải thích bởi sự quay trở lại của một chế độ kinh tế với tăng trưởng tương

đối chậm. Trong những xã hội tăng trưởng chậm, tài sản thừa hưởng từ quá khứ sẽ rất lấn át,

bởi chỉ cần một chút tiền tiết kiệm mới là đủ để làm tăng biên độ của khối tài sản dự trữ một

cách liên tục và đáng kể.

Nếu thêm vào đó, tỉ lệ lãi trên vốn được thiết lập một cách chắc chắn và lâu dài ở mức cao

hơn tỉ lệ tăng trưởng (điều này không phải lúc nào cũng đúng, nhưng có xác suất đúng cao hơn

khi tỉ lệ tăng tưởng thấp), thì sẽ tồn tại nguy cơ lớn gây ra chêch lệch trong phân bố của cải.

Graphique I.2. Le rapport capital/revenu en Europe, 1870-2010

100%

200%

300%

400%

500%

600%

700%

800%

1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010

Lecture: le total des patrimoines privés valait entre 6 et 7 années de revenu national en Europe en 1910, entre 2 et 3

années en 1950, et entre 4 et 6 années en 2010. Sources et séries: voir piketty.pse.ens.fr/capital21c.

Valeur du capital privé, en % du revenu national

Allemagne

France

Royaume-Uni

Biểu đồ G.I.2: Tỉ số vốn/thu nhập tại Châu Âu giai đoạn 1870-2010

Bất đẳng thức cơ bản này, mà chúng ta kí hiệu r > g, ở đó r kí hiệu tỉ lệ lãi trên vốn (nghĩa

là thu nhập đồng vốn mang lại trong vòng một năm, dưới dạng lợi nhuận, lợi nhuận từ vốn góp,

tiền lãi, tiền thuê tài sản và những thu nhập khác từ vốn, tính theo phần trăm giá trị của vốn),

36 Vào đề

và g đại diện cho tỉ lệ tăng trưởng (nghĩa là mức tăng hàng năm của thu nhập và sản xuất), sẽ

đóng một vai trò chủ đạo trong cuốn sách này. Dưới góc độ nào đó nó tóm tắt toàn bộ logic của

sách.

Một khi tỉ lệ lãi trên vốn vượt qua tỉ lệ tăng trưởng một cách rõ rệt - như ta sẽ thấy điều này

gần như luôn đúng trong suốt lịch sử, ít nhất đến tận thế kỉ 19, và có cơ trở lại thành chuyện

thường ngày trong thế kỉ 21 -, nó tất sẽ dẫn đến việc tài sản có được trong quá khứ sẽ tiếp tục

được vốn hóa nhanh hơn nhịp độ tiến bộ trong sản xuất và thu nhập. Người thừa kế tài sản chỉ

cần tiết kiệm một phần nhỏ thu nhập để tăng vốn của mình nhanh hơn tổng thể nền kinh tế.

Trong những điều kiện như vậy, gần như không tránh được việc tài sản thừa kế sẽ lấn át tài sản

gây dựng được trong một đời làm việc, và sự tập trung vốn sẽ đạt mức cực kì cao, có nguy cơ

không phù hợp với những giá trị xã hội dựa trên tài năng là chính và những nguyên tắc công

bằng làm nền tảng cho xã hội dân chủ hiện đại của chúng ta.

Lực kéo chia tách này ngoài ra có thể được tăng cường bởi những cơ chế bổ sung, ví dụ nếu

tỉ lệ lãi trên tiết kiệm tăng mạnh theo độ lớn của cải

, hoặc hơn nữa nếu tỉ lệ lợi nhuận trung

bình càng lớn khi vốn ban đầu càng lớn (ta sẽ thấy rằng điều này càng ngày càng phổ biến hơn).

Tính chất ngẫu nhiên và không dự báo được của lợi nhuận từ vốn và những hình thái làm giàu

từ lợi nhuận này cũng tạo nên một dạng đặt lại vấn đề về lí tưởng xã hội dựa trên tài năng là

chính. Cuối cùng, tất cả những hiệu ứng này có thể được làm mạnh thêm thêm bởi một cơ chế

theo kiểu Ricardo về biến động có tính cấu trúc của giá bất động sản và dầu mỏ.

Ta hãy tóm tắt lại những điểm trên. Quá trình tích lũy và phân bố tài sản chứa đựng những

lực chia tách rất mạnh, dẫn đến mức độ bất bình đẳng cực kì cao. Cũng tồn tại những lực hội

tụ, rất có khả năng thắng thế tại một số nước hoặc một số thời kì, nhưng những lực chia tách

có thể vượt mặt lại bất cứ lúc nào, như có vẻ đã xảy ra thời đầu thế kỉ 21 này, hay như nhiều

người đang lo xa với dự đoán tăng trưởng dân số và kinh tế sẽ thấp đi trong những thập niên

tới.

Cơ chế có tính mất cân bằng hiển nhiên này (càng giàu thì càng giàu lên nhanh) đã làm Kuznets lo lắng

rất nhiều. Vì thế ông đặt tên sách năm 1953: Shares of Upper Income Groups in Income and Savings, National

Bureau of Economic Research (người dịch. Tạm dịch: Phần đóng góp của nhóm thu nhập cao trong thu nhập

và tiết kiệm). Nhưng ông thiếu khoảng lùi lịch sử để phân tích thấu đáo cơ chế này. Lực kéo chia tách này là

tâm điểm trong cuốn sách kinh điển của J.Meade, Efficiency, Equality, and the Ownership of Property, Allen &

Unwin, 1964, (người dịch. Tạm dịch: Minh bạch-hiệu quả, công bằng, và quyền sở hữu tài sản), và tập sách của

A.Atkinson và A.Harrison, Distribution of Personal Wealth in Britain, 1923-1972, sách đã dẫn, (người dịch. Tạm

dịch: Phân bố của cải cá nhân ở Anh giai đoạn 1923-1972 ). Những cuốn sách này là sự tiếp nối lịch sử sau cuốn

sách của Kuznets. Công trình của chúng tôi đứng trên cùng đường lối với những tác giả kể trên.

22l5.com 37

Những kết luận của tôi ít tính thảm họa tận thế hơn những kết luận được suy ra từ nguyên

tắc tích lũy vô tận và chênh lệch vĩnh cửu được Marx phát biểu (lí thuyết phía sau nguyên tắc

này ngầm giả sử một sự tăng trưởng sản xuất trong giai đoạn dài ở mức chính xác 0). Trong

lược đồ tôi đề xuất ở phần sau, sự chênh lệch là không vĩnh cửu, và nó chỉ là một trong những

kịch bản khả dĩ. Dù vậy nó cũng không vui vẻ gì lắm. Đặc biệt, phải nhấn mạnh rằng bất đẳng

thức r > g, lực chia tách chính trong lược đồ giải thích của chúng tôi, không liên quan gì tới bất

cứ sự không hoàn hảo nào của thị trường, trái lại là đằng khác: thị trường vốn càng “hoàn hảo”,

theo cách hiểu của những nhà kinh tế học, bất đẳng thức này càng dễ đúng. Ta có thể hình dung

ra những cơ chế và chính sách công cộng cho phép chống lại những hiệu ứng của logic tất yếu

này - chẳng hạn như một loại thuế toàn cầu và tăng dần đánh trên đồng vốn. Nhưng sự thực

thi một chính sách như vậy đặt ra những khó khăn đáng kể trên phương diện hợp tác quốc tế.

Không may là có thể các biện pháp được triển khai trong thực tế sẽ khiêm tốn và kém hiệu quả

hơn nhiều, ví dụ ở dạng co cụm cục bộ quốc gia dưới nhiều hình thức.

Khuôn khổ địa lí và lịch sử

Đâu là khuôn khổ không gian và thời gian của cuộc điều tra này? Trong chừng mực có thể, tôi

cố gắng phân tích sự vận động của sự phân bố của cải trên phạm vi toàn thế giới, trong nội bộ

một nước cũng như giữa các nước, kể từ thế kỉ 18. Tuy nhiên, trong thực tế, nhiều hạn chế về

số liệu buộc tôi phải hạn chế rõ rệt phạm vi nghiên cứu. Về phân bố sản lượng và thu nhập giữa

các nước (sẽ được nghiên cứu trong phần đầu), ta có thể có một cái nhìn toàn thế giới kể từ năm

1700 (chủ yếu nhờ vào những sổ sách quốc gia được Angus Madisson thu thập). Về sự vận động

của tỉ số vốn/thu nhập và cơ cấu vốn-làm việc (được nghiên cứu trong phần thứ hai), do thiếu

số liệu tốt, ta buộc phải hạn chế lại và chủ yếu trình bày về những nước giàu, sau đó dùng phép

suy rộng cho các nước nghèo và mới nổi. Về tiến trình của bất bình đẳng thu nhập và tài sản

(được xem xét ở phần thứ ba), ta cũng buộc phải hạn chế phạm vi nghiên cứu do thiếu số liệu.

Chúng tôi sẽ nỗ lực bao gồm tối đa những nước nghèo và mới nổi, chủ yếu nhờ vào số liệu từ

WTID (trong chừng mực có thể WTID cố gắng thu thập số liệu cho cả năm châu lục). Nhưng

hiển nhiên là những tiến trình dài hạn được ghi chép tốt hơn tại những nước giàu. Cụ thể, cuốn

sách này trước hết dựa trên những phân tích về kinh nghiệm lịch sử của những nước phát triển

38 Vào đề

chính: Mĩ, Nhật, Đức, Pháp và Liên hiệp Anh.

Trường hợp Liên hiệp Anh và Pháp sẽ được trình bày kĩ nhất, bởi ta có nguồn số liệu lịch

sử đầy đủ nhất cho hai nước này trong một giai đoạn rất dài. Đặc biệt, tại Anh cũng như tại

Pháp, ta có rất nhiều đánh giá về tài sản quốc gia và cấu trúc của nó, cho phép tái hiện thời

gian đến thế kỉ 18. Hơn nữa, đây là hai cường quốc thực dân và tài chính thế kỉ 19 và đầu thế kỉ

20. Nghiên cứu chi tiết về hai nước này là rất quan trọng cho sự phân tích về sự vận động của sự

phân bố của cải trên phạm vị toàn thế giới kể từ Cách mạng công nghiệp. Đặc biệt, đây là điểm

khởi đầu không tránh được khi nghiên cứu về chủ đề thường được gọi là sự toàn cầu hóa tài

chính và thương mại “đầu tiên”, diễn ra vào những năm 1870-1914 - giai đoạn này có những sự

tương đồng sâu sắc với sự toàn cầu hóa “lần thứ hai”, đang diễn ra kể từ những năm 1970-1980.

Đây là giai đoạn vừa rất thú vị vừa chất chứa bất bình đẳng cao ngất. Đó là thời mà người ta

phát minh ra bóng đèn điện và phương tiện liên lạc xuyên Đại Tây Dương (tàu Titanic hạ thủy

năm 1912), máy chiếu phim và đài tiếng nói, xe hơi và giao dịch tài chính quốc tế. Xin nhắc

lại, chẳng hạn phải đợi đến năm 2000-2010, độ vốn hóa tại những nước giàu - đo bằng phần sản

phẩm trong nước hoặc thu nhập quốc gia tương đương - mới quay lại mức tại Paris và London

đạt được trong những năm 1900-1910. Như ta sẽ thấy trong phần sau của sách, phép so sánh

này chứa rất nhiều điều bổ ích giúp ta thấu hiểu thế giới ngày nay.

Một số bạn đọc chắc hẳn sẽ ngạc nhiên về tầm quan trọng đặc biệt tôi dành cho nghiên cứu

trường hợp nước Pháp, và có khi còn nghi ngờ tôi cục bộ quốc gia. Vậy để tôi thanh minh cho

rõ. Trước hết đây là một vấn đề về số liệu. Cách mạng Pháp dĩ nhiên không tạo dựng một xã

hội công bằng và lí tưởng. Nhưng ta sẽ thấy ít nhất nó đã triển khai được một hệ thống giám

sát tài sản chưa từng có: hệ thống lưu trữ về tài sản đất đai, bất động sản và tài chính từ những

năm 1790-1800 là hiện đại và phổ quát một cách đáng ngạc nhiên so với thời kì đó. Nó cũng giải

thích tại sao những nguồn số liệu về tài sản thừa kế tại Pháp có lẽ là phong phú nhất thế giới

xét trong giai đoạn dài. Lí do thứ hai: dưới một góc độ nào đó, nước Pháp - nước đã chứng kiến

sự chuyển dịch dân số sớm nhất trong lịch sử - làm nên một đài quan sát tốt dự báo những điều

toàn thế giới đang chờ đợi. Dân số Pháp dĩ nhiên đã tăng trong hai thế kỉ vừa rồi, nhưng với

một nhịp độ khá chậm. Pháp có gần 30 triệu dân lúc Cách mạng nổ ra, và thiếu chút thì đạt 60

triệu vào đầu những năm 2010. Vẫn là một nước với cùng một ước lượng độ lớn dân số. Để so

sánh, Mĩ có gần 3 triệu dân thời Tuyên ngôn độc lập. Nó đã đạt 100 triệu khoảng 1900-1910 và

22l5.com 39

vượt qua 300 triệu vào đầu những năm 2010. Hiển nhiên là khi một nước từ 3 triệu tăng lên 300

triệu dân (chưa nói tới những thay đổi lớn về qui mô lãnh thổ trong quá trình mở mang đất đai

về phía tây trong thế kỉ 19), nó không còn là một nước như cũ nữa.

Ta sẽ thấy trong phần sau rằng sự vận động và cấu trúc bất bình đẳng thể hiện một cách rất

khác nhau trong một nước mà dân số tăng gấp 100 lần và trong một nước mà dân số chỉ vừa

vặn tăng gấp đôi. Đặc biệt, so với trường hợp thứ hai, tài sản thừa kế có trọng lượng nhẹ hơn

rất nhiều trong trường hợp thứ nhất. Chính sự tăng trưởng dân số rất mạnh của Thế giới Mới

đã làm cho trọng lượng của tài sản thừa xuất phát từ quá khứ trở nên nhẹ hơn tại Mĩ so với

Châu Âu, và giải thích tại sao cấu trúc bất bình đẳng và các tầng lớp xã hội tại Mĩ lại hiện ra

một cách đặc biệt như vậy. Nhưng điều này cũng dẫn đến việc ta không dùng trường hợp nước

Mĩ để suy rộng ra các nước khác được (rất ít khả năng dân số thế giới tăng lên 100 lần trong

vòng hai thế kỉ tới); và trường hợp nước Pháp là tiêu biểu và thích hợp hơn cho sự phân tích dự

báo tương lai. Tôi tin chắc rằng sự phân tích chi tiết về trường hợp nước Pháp, và rộng hơn về

những quĩ đạo lịch sử khác nhau của những nước phát triển hiện nay - tại Châu Âu, Nhật Bản,

Bắc Mĩ và Châu Đại Dương - chứa rất nhiều điều bổ ích để dự báo sự vận động của thế giới

trong tương lai, bao gồm cả những nước mới nổi hiện nay - Trung Quốc, Brazil hoặc Ấn Độ -

những nước này chắc hẳn cũng sẽ trải qua việc tăng trưởng dân số và kinh tế chậm dần đi (thực

tế là tăng trưởng dân số đã chậm hơn trước rồi).

Cuối cùng, trường hợp nước Pháp có điều thú vị là Cách mạng Pháp - cách mạng “tài sản

riêng” ở mức cao nhất - đã mang tới từ rất sớm một lí tưởng về bình đẳng pháp lí trước thị

trường. Sẽ rất thú vị khi nghiên cứu hệ quả của cuộc Cách mạng này đối với sự vận động của

sự phân bố của cải. Cách mạng Anh năm 1688 dĩ nhiên cũng đã khởi xướng hệ thống quốc hội

hiện đại; nhưng nó cũng đã để lại phía sau một dòng họ hoàng gia, chế độ con trưởng thừa kế

đất đai cho đến những năm 1920, và những đặc quyền chính trị cho giới dòng dõi quí tộc cho tới

tận ngày nay (quá trình định nghĩa lại chức thượng nghị sĩ và Thượng viện vẫn đang tiếp diễn

trong những năm 2010, khách quan mà nói là hơi lâu). Cách mạng Mĩ năm 1776 dĩ nhiên cũng

đã khởi xướng nguyên tắc nền cộng hòa; những nó đã chừa lại chế độ nô lệ rất thịnh hành trong

vòng một thế kỉ sau, và sự phân biệt chủng tộc hợp pháp trong vòng gần hai thế kỉ; cho tới ngày

này vấn đề chủng tộc vẫn tiếp tục định đoạt nhiều vấn đề xã hội tại Mĩ. Dưới góc độ nào đó,

Cách mạng Pháp năm 1789 là tham vọng hơn: nó đã xóa bỏ tất cả các đặc quyền hợp pháp, và

40 Vào đề

dự định tạo lập một trật tự chính trị và xã hội hoàn toàn dựa trên bình đẳng pháp lí và cơ hội.

Luật Dân sự bảo đảm bình đẳng tuyệt đối về quyền sở hữu và quyền tự do hợp đồng (ít nhất

là đối với nam giới). Vào cuối thế kỉ 19 và Thời tươi đẹp, những nhà kinh tế học bảo thủ Pháp

- như là Paul Leroy-Beaulieu - thường xuyên dùng luận điểm này để giải thích rằng nước Cộng

hòa Pháp, đất nước của những “chủ nhà khiêm tốn”, đất nước trở nên bình đẳng nhờ vào cuộc

Cách mạng, không hề cần một loại thuế tăng dần và cưỡng bức đánh trên thu nhập hoặc tài sản

thừa kế, ngược lại với Liên hiệp Anh phong kiến và quan liêu. Thế nhưng những số liệu chúng

ta có chứng minh rằng sự tập trung tài sản thời đó tại Pháp cũng cực độ như tại Liên hiệp Anh.

Điều này minh họa khá rõ ràng rằng bình đẳng pháp lí trước thị trường không đủ để dẫn đến

bình đẳng pháp lí ngắn gọn. Ở đây ta lại thấy kinh nghiệm này của Pháp là rất thích hợp cho sự

phân tích tình hình thế giới hôm nay; khi mà nhiều người quan sát vẫn tiếp tục tự tưởng tượng,

theo gương Leroy-Beaulieu hơn một thế kỉ trước, rằng chỉ cần triển khai hệ thống luật sở hữu

ngày càng đảm bảo, những thị trường ngày càng tự do, sự cạnh tranh ngày càng “trong sạch và

hoàn hảo”, để đi đến một xã hội công bằng, giàu có và hài hòa. Thật không may, nhiệm vụ của

chúng ta phức tạp hơn thế.

Khuôn khổ lí thuyết và quan niệm

Trước khi trình bày tiếp, có lẽ cũng cần phải nói thêm một chút về khuôn khổ lí thuyết và quan

niệm của nghiên cứu này, cũng như về chặng đường học thuật đã dẫn đến tôi đến cuốn sách này.

Đầu tiên xin nói rõ với bạn đọc rằng tôi thuộc thế hệ những người 18 tuổi vào năm 1989,

đúng hai trăm năm sau Cách mạng Pháp (dĩ nhiên rồi), nhưng đặc biệt là năm bức tường Berlin

sụp đổ. Tôi thuộc thế hệ những người trưởng thành cùng lúc với đài tiếng nói phát tin về sự sụp

đổ của các chế độ độc tài theo chủ nghĩa vốn chung, nhưng không hề cảm thấy một sự mềm yếu

hoặc nuối tiếc nào cho những chế độ này và cho chủ nghĩa Soviet. Tôi miễn dịch hoàn toàn với

những bài diễn văn ước lệ và lười nhác chống chủ nghĩa đồng vốn. Những bài diễn văn này đôi

khi cố tình bỏ qua thất bại lịch sử và bản chất này, và thường trốn tránh không đề xuất những

phương tiện tư duy để vượt qua nó. Tôi không quan tâm tới việc tố cáo bất bình đẳng hay chủ

nghĩa đồng vốn như nó vẫn vậy - vả lại bất bình đẳng xã hội tự nó chưa chắc đã xấu, miễn là

nó chính đáng, nghĩa là “được đặt nền móng trên lợi ích chung” như lời tuyên bố trong điều thứ

22l5.com 41

nhất Tuyên ngôn về quyền con người và quyền công dân năm 1789 (định nghĩa này về công bằng

xã hội là không chính xác, nhưng rất quyến rũ, và được viết giấy trắng mực đen trong lịch sử:

giờ ta hãy cứ dùng nó như vậy trước - ta sẽ trở lại vấn đề này sau). Điều tôi quan tâm là cố gắng

đóng góp, khiêm tốn thôi, vào sự xác định những cách thức tổ chức xã hội, thể chế và chính trị

công cộng thích hợp nhất cho phép triển khai một cách thực tế và hiệu quả một xã hội công

bằng, tất cả những việc đó trong khuôn khổ của một Nhà nước pháp quyền, nơi mà những luật

lệ được thông báo trước và được áp dụng cho tất cả mọi người, và có thể được thảo luận một

cách dân chủ.

Có lẽ cũng vừa vặn khi nói thêm với bạn đọc rằng tôi đã trải qua “giấc mơ Mĩ” năm 22 tuổi:

tôi được một trường đại học ở Boston tuyển, khi vừa bỏ túi bằng doctorat

. Kinh nghiệm này

có tính chất quyết định vì nhiều lẽ. Đó là lần đầu tiên tôi đặt chân đến nước Mĩ: tôi đã được

công nhận rất sớm sủa, và điều đó không có gì là khó chịu cả. Đây rồi một đất nước biết đối

đãi và thu hút những người tài từ nơi khác! Nhưng cùng lúc đó tôi biết ngay rằng mình muốn

nhanh chóng trở lại Pháp và Châu Âu, điều tôi đã làm lúc 25 tuổi. Kể từ đó tôi không rời khỏi

Paris, trừ những chuyến lưu trú ngắn. Một trong những lí do phía sau lựa chọn này liên quan

trực tiếp đến chủ đề ta đang bàn: tôi không phục các nhà kinh tế học người Mĩ lắm. Dĩ nhiên,

tất cả mọi người đều rất thông minh, và tôi giữ rất nhiều bạn bè trong giới này. Nhưng có điều

gì đó lạ lùng: tôi ở vị trí rất tốt để biết rằng mình không hiểu gì hết về các vấn đề kinh tế thế

giới (luận án của tôi được làm thành từ một vài định lí toán học khá trừu tượng), thế mà tôi

vẫn được giới nghề đánh giá cao. Tôi nhanh chóng nhận ra rằng không có một công trình thu

thập số liệu lịch sử về sự vận động của bất bình đẳng có sức ảnh hưởng nào được cất công thực

hiện kể từ thời Kuznets (tôi đã bỏ công bỏ sức cho việc này ngay khi quay về Pháp), thế nhưng

giới nghiên cứu vẫn tiếp tục hợp nhất những kết quả thuần túy lí thuyết, thậm chí không biết

mình đang giải thích việc gì nữa, và họ trông đợi tôi cũng sẽ làm giống như vậy.

Ta hãy nói thẳng luôn: môn kinh tế học vẫn chưa thoát khỏi niềm đam mê con trẻ đối với

toán học và với những phỏng đoán thuần túy lí thuyết, thường chỉ mang tính ý tưởng, mà rất

thiếu hụt sự nghiên cứu lịch sử và sự gần gũi với những môn khoa học xã hội khác. Quá đỗi

thường xuyên, những nhà kinh tế học trước hết toàn bận tâm vào những vấn đề toán học nhỏ

người dịch. Tôi để nguyên bản tiếng Pháp doctorat vì chưa tìm được từ tiếng Việt tương ứng phản ánh đúng

hệ thống đạo tạo bằng cấp này ở Pháp. Từ thường dùng là tiến sĩ dễ làm liên tưởng đến hệ thống khoa bảng cũ

kiểu Trung Quốc hoặc hệ thống cấp bằng hiện hành tại các trường Đại học tại Việt Nam.

42 Vào đề

nhặt mà chỉ chính họ quan tâm. Điều này cho phép họ, một cách không tốn kém, phủ lên công

trình của mình một vỏ bọc khoa học; và giúp họ tránh né trả lời những vấn đề được thế giới

xung quanh họ đặt ra - phức tạp hơn nếu dùng phương pháp khác. Là nhà kinh tế học làm việc

ở trường đại học tại Pháp có một lợi thế lớn: những nhà kinh tế học rất ít được trọng vọng trong

giới học thuật và đại học, cũng như là trong giới tinh túy chính trị và tài chính. Điều này bắt

buộc họ phải gỡ bỏ sự khinh thường đối với những môn học khác, và gỡ bỏ sự tự phụ vô lí rằng

môn học của mình có tính khoa học cao cấp hơn, trong khi chính họ gần như không biết gì là gì

cả. Mà chính thế lại làm nên vẻ đẹp của kinh tế học, hay khoa học xã nói chung: ta xuất phát

thấp, đôi khi rất thấp, và ta hi vọng có thể đạt được những tiến bộ quan trọng. Tại Pháp, những

nhà kinh tế học - theo tôi nghĩ - nhiệt tâm hơn tại Mĩ khi họ đang cố gắng thuyết phục những

đồng nghiệp sử học, xã hội học và thế giới bên ngoài nói chung về lợi ích của công việc họ đang

làm (điều này vẫn chưa được công nhận). Về phần mình, giấc mơ của tôi lúc đang giảng dạy ở

Boston là được làm việc ở l’École des Hautes etudes en sciences sociales

, ngôi trường gắn liền

với những tên tuổi lớn như Lucien Febve, Fernand Braudel, Claude Lévi-Strauss, Piere Bourdieu,

Fran¸cois Héritier, Maurice Godelier, và rất nhiều người khác. Tôi có nên thú nhận không, dưới

nguy cơ bị ngờ vực là yêu mù quáng khoa học xã hội? Chắc tôi vẫn ngưỡng mộ những nhà bác

học kể trên hơn là ngưỡng mộ Robert Solow, hoặc thậm chí Simon Kuznets; mặc dù tôi thấy

tiếc cho việc phần lớn các ngành khoa học xã hội hiện nay hầu như đã thôi không quan tâm đến

vấn đề phân bố của cải và tầng lớp xã hội nữa, trong khi những vấn đề về thu nhập, tiền lương,

giá cả và tài sản vẫn xuất hiện đều đặn trong những chương trình nghiên cứu về sử học và xã

hội học cho đến tận những năm 1970-1980. Tôi thật lòng mong ước rằng những nghiên cứu được

trình bày trong sách này sẽ có lợi ích nào đó cho những chuyên gia cũng như những bạn đọc yêu

thích các ngành khoa học xã hội - bắt đầu bằng những người nghĩ rằng mình “không biết gì về

kinh tế học” nhưng thường có những quan điểm rất rõ ràng về bất bình đẳng thu nhập và tài

sản (điều rất bình thường tự nhiên).

Thật ra, kinh tế học lẽ ra không nên tìm cách tách mình khỏi những môn khoa học xã hội

khác. Kinh tế học chỉ có thể phát triển trong lòng những môn học này. Hiểu biết của chúng ta

trong các ngành khoa học xã hội là quá it ỏi để tự phân chia thể loại một cách ngờ nghệch. Muốn

hi vọng có được tiến bộ về những vấn đề như sự vận động lịch sử của sự phân bố của cải và cấu

người dịch. Tạm dịch: Trường cao cấp về khoa học xã hội.

22l5.com 43

trúc các tầng lớp xã hội, hiển nhiên là ta phải tiến hành nghiên cứu một cách thực dụng, huy

động những phương pháp và những cách tiếp cận của các nhà sử học, xã hội học và chính trị

học ngang bằng với những phương pháp của các nhà kinh tế học. Ta phải xuất phát từ những

câu hỏi sâu sắc nền tảng và cố gắng trả lời chúng: những cuộc cãi vã đầu làng cuối xóm và phân

chia địa hạt hãy chỉ là thứ yếu. Tôi tin rằng, cuốn sách này là một cuốn sách về sử nhiều như về

kinh tế.

Như tôi đã giải thích ở trên, công trình của tôi đầu tiên là thu thập tư liệu và thiết lập những

sự kiện và những dãy số liệu lịch sử về phân bố thu nhập và tài sản. Trong phần sau của sách,

đôi khi tôi cầu viện tới lí thuyết, những mô hình và quan niệm trừu tượng, nhưng tôi cố gắng

làm việc này một cách thưa thớt, nghĩa là chỉ khi nào lí thuyết cho phép hiểu rõ hơn những tiến

trình đang được nghiên cứu. Ví dụ, khái niệm về thu nhập và về vốn, về tỉ lệ tăng trưởng và tỉ lệ

lợi nhuận, là những quan niệm trừu tượng, những sản phẩm được lí thuyết xây dựng, chứ không

phải là những sự khẳng định toán học. Tuy vậy tôi sẽ cố gắng chỉ ra rằng những khái niệm đó

cho phép phân tích những thực tế lịch sử một cách hiệu quả hơn, miễn là ta trang bị một cái

nhìn phê phán và mềm dẻo về mức độ sai số - bản chất là xấp xỉ - trong các phép đo lường. Tôi

sẽ dùng một vài phương trình, ví dụ như qui luật α = r × b (theo đó phần đóng góp của đồng

vốn trong thu nhập quốc gia bằng với tích số của tỉ lệ lợi nhuận và tỉ số vốn/thu nhập), hoặc qui

luật β = s/g (theo đó tỉ số vốn/thu nhập bằng với tỉ số giữa tỉ lệ tiết kiệm và tỉ lệ tăng trưởng).

Tôi xin bạn đọc ít mặn mà với toán đừng gấp ngay sách lại: đây là những phương trình rất sơ

đẳng, có thể được giải thích một cách đơn giản và trực quan, và ta có thể hiểu được chúng mà

không cần một hành trang kĩ thuật đặc biệt nào. Trên hết tôi sẽ cố gắng cho thấy khuôn khổ lí

thuyết tối thiểu này cho phép hiểu rõ hơn những tiến trình lịch sử quan trọng với mỗi người.

Trình tự cuốn sách

Tiếp theo sách gồm bốn phần và mười sáu chương. Phần đầu tiên với tựa đề “Thu nhập và đồng

vốn”, gồm hai chương, giới thiệu những khái niệm cơ bản sẽ được dùng nhiều sau đó. Đặc biệt,

chương 1 trình bày những quan niệm về thu nhập quốc gia, đồng vốn và tỉ số vốn/thu nhập, rồi

miêu tả những đường nét chính về tiến trình của sự phân bố thu nhập và sản lượng toàn cầu.

Sau đó chương 2 phân tích cụ thể hơn về tiến trình của tỉ lệ tăng trưởng dân số và sản lượng kể

44 Vào đề

từ Cách mạng công nghiệp. Không có sự kiện thật sự mới nào được trình bày trong phần đầu

tiên này; bạn đọc quen thuộc với những khái niệm này và với lịch sử tăng trưởng toàn cầu nói

chung kể từ thế kỉ 18 có thể trực tiếp chuyển qua phần thứ hai.

Phần thứ hai với tựa đề “Sự vận động của tỉ số vốn/thu nhập” gồm bốn chương. Mục tiêu

của phần này là phân tích vấn đề về tiến trình trong giai đoạn dài của tỉ số vốn/thu nhập và sự

phân chia thu nhập từ làm việc và thu nhập từ vốn trong cơ cấu thu nhập quốc gia, như cách

nó được đặt ra thời đầu thế kỉ 21 này. Chương 3 đầu tiên trình bày về những biến thái của đồng

vốn từ thế kỉ 18, bắt đầu bằng trường hợp Liên hiệp Anh và Pháp, hai nước ta biết rõ nhất

trong giai đoạn lịch sử dài. Chương 4 giới thiệu trường hợp Đức và Châu Mĩ. Chương 5 và 6,

trong khả năng số liệu cho phép, mở rộng những phân tích này ra phạm vi toàn thế giới; nhất

là cố gắng rút ra những bài học từ những kinh nghiệm lịch sử để giúp dự báo tiến trình của tỉ

số vốn/thu nhập và sự phân chia vốn-làm việc trong những thập niên tới.

Phần thứ ba với tựa đề “Cấu trúc của bất bình đẳng” gồm 6 chương. Chương 7 bắt đầu bằng

việc giúp bạn đọc làm quen với ước lượng độ lớn trong thực tế của một mặt là mức độ bất bình

đẳng trong phân bố thu nhập từ làm việc, mặt khác là đặc tính của đồng vốn và thu nhập từ

vốn. Sau đó chương 8 phân tích sự vận động lịch sử của những bất bình đẳng này, bắt đầu bằng

việc đối chiếu trường hợp nước Pháp và nước Mĩ. Chương 9 và 10 mở rộng những phân tích

này ra toàn bộ những nước mà ta có số liệu lịch sử (đặc biệt trong khuôn khổ của WTID) bằng

cách xem xét một cách riêng rẽ những bất bình đẳng trong lao động và trong đồng vốn. Chương

11 nghiên cứu tiến trình của sự quan trọng của tài sản thừa kế trong giai đoạn dài. Cuối cùng

chương 12 phân tích những viễn cảnh của sự phân bố tài sản toàn cầu trong những thập niên

đầu tiên của thế kỉ 21.

Cuối cùng phần thứ tư với tựa đề “Giám sát đồng vốn trong thế kỉ 21” gồm bốn chương. Mục

tiêu của phần này là rút ra những bài học chính trị và định chuẩn

từ những phần trước. Đối

tượng chính là xác lập những sự kiện thật và tìm hiểu những nguyên do của những tiến trình

được phân tích trước đó. Chương 13 thử vạch ra vài đường nét định hình cho một Nhà nước xã

hội phù hợp với thế kỉ mới này. Chương 14 đề xuất suy nghĩ lại về thuế tăng dần đánh trên thu

nhập dưới ánh sáng của những kinh nghiệm quá khứ và những xu hướng gần đây. Chương 15

phác họa một loại thuế tăng dần đánh trên đồng vốn phù hợp chủ nghĩa đồng vốn coi trọng tài

người dịch. Nguyên bản: le¸cons politiques et normatives.

22l5.com 45

sản

trong thế kỉ 21, và so sánh công cụ lí tưởng này với những dạng giám sát khả dĩ khác, từ

thuế trên tài sản Châu Âu tới kiểm soát vốn kiểu Trung Quốc, qua chính sách nhập cư kiểu Mĩ

hoặc xu thế chung quay lại chủ nghĩa bảo hộ. Chương 16 giải quyết câu hỏi ám ảnh về nợ công

cộng và câu hỏi liên thông về tích lũy tối ưu vốn công cộng, trong bối cảnh vốn tự nhiên có khả

năng bị thoái hóa.

Tôi xin nói thêm đôi lời nữa: có lẽ thật liều lĩnh khi xuất bản một cuốn sách với tựa đề Vốn

thế kỉ 20 vào năm 1913. Vây nên bạn đọc hãy thứ lỗi cho tôi xuất bản vào năm 2013 một cuốn

sách với tựa đề Vốn thế kỉ 21. Tôi rất ý thức được sự bất lực hoàn toàn của mình về dự đoán

hình dạng của vốn vào năm 2063 hay năm 2113. Như tôi đã lưu ý (ta cũng sẽ có rất nhiều cơ

hội để chứng kiến điều này), lịch sử thu nhập và tài sản là một câu chuyện đầy tính chính trị,

hỗn loạn và không lường trước được. Nó phụ thuộc vào những biểu hiện được hình thành từ bất

bình đẳng trong các xã hội khác nhau, những chính sách và thể chế được thực thi trong các xã

hội này nhằm qui chuẩn hoặc chuyển hóa những biểu hiện đó, theo hướng này hay hướng khác.

Không gì có thể đoán trước được hình dạng của những sự đảo lộn này trong những thập niên

sắp tới. Tuy thế những bài học lịch sử vẫn rất có ích cho ta nắm bắt rõ hơn chút ít về những

lựa chọn và những sự vận động hiện hành trong thế kỉ mới này. Đó chính là mục tiêu duy nhất

phía sau cuốn sách này, cuốn sách theo logic tuyệt đối có thể được gọi là Vốn trong buổi đầu thế

kỉ 21: cố gắng rút ra từ kinh nghiệm của những thế kỉ trước một vài chìa khóa khiêm nhường

cho tương lai, không ảo tưởng quá trớn về lợi ích thực sự của chúng, bởi lịch sử luôn sáng tạo ra

những đường đi riêng của nó.

người dịch. Nguyên bản: capitalisme patrimonial.

46 Vào đề