Chương 1

Thu nhập và sản phẩm

Ngày 16 tháng 8 năm 2012, cảnh sát Nam Phi đã can thiệp vào vụ xô xát giữa công nhân mỏ

bạch kim Marikana, gần Johannesburg, và giới chủ khai thác mỏ - những người giữ phiếu góp

vốn của công ti Lonmin, đặt trụ sở tại London. Lực lượng công vụ đã bắn đạn thật vào những

người tham gia đình công. Tổng kết: ba mươi tư thợ mỏ bị bắn chết

. Như thường thấy ở những

trường hợp tương tự, cuộc xung đột xã hội này có tiêu điểm là vấn đề tiền lương: thợ mỏ đòi

tăng lương từ 500 euro một tháng lên 1000 euro. Sau thảm kịch, cuối cùng công ti khai thác

đành đề xuất tăng thêm 75 euro một tháng

Hồi đoạn vừa rồi nhắc nhở những ai vô ý quên rằng vấn đề phân chia sản phẩm giữa tiền

lương và lợi nhuận, giữa thu nhập từ làm việc và thu nhập từ vốn, luôn là chiều đầu tiên

của

xung đột liên quan đến phân phối của cải. Trong những xã hội truyền thống, sự đối lập xưa như

diễm giữa chủ đất và nông dân, giữa người sở hữu đất đai và người mang sức lao động, người thu

tiền và người trả tiền thuê đất, là nền tảng cơ bản của bất bình đẳng xã hội và của tất cả các

cuộc nổi loạn. Cuộc Cách mạng công nghiệp có vẻ đã làm trầm trọng hơn sự xung đột vốn-làm

việc này: nó đã mang đến những dạng sản xuất đòi hỏi sự tập trung vốn cao hơn trước (máy

Xem “South African police open fire on striking miners”, New York Times, 17 tháng 8 năm 2012. (người dịch.

Tạm dịch: Cảnh sát Nam Phi xả súng vào thợ mỏ quá khích”).

Xem thông cáo chính thức của công ti: “Lonmin seeks sustainable peace at Marikana”, 25 tháng 8 năm 2012,

www.lonmin.com (người dịch. Tạm dịch: “Lonmin tìm kiếm hòa hoãn lâu dài ở Marikana”). Theo tài liệu này,

lương cơ bản của thợ mỏ tăng thêm 750 rand hàng tháng từ mức 5405 rand trước khi xung đột xảy ra (1 rand

Nam Phi = khoảng 0.1 euro). Số liệu này có vẻ nhất quán với khai báo - được báo chí sau đó dẫn lại - của những

thợ mỏ tham gia đình công.

người dịch. Nguyên bản: première dimension.

50 Chương 1. Thu nhập và sản phẩm

móc, tài nguyên thiên nhiên, v.v), hay là nó đã dập tắt những tia hi vọng vào một sự phân bố

của cải công bằng và một trật tự xã hội dân chủ hơn (ta sẽ trở lại vấn đề này sau).

Dù sao chăng nữa, sự kiện bi kịch Marikana làm chúng ta nhớ đến những cuộc bạo động

trước đây. Tại Haymarket Square, Chicago, ngày 1 tháng 5 năm 1886, rồi tiếp đến tại Fourmies,

phía bắc nước Pháp, ngày 1 tháng 5 năm 1891, lực lượng công vụ đã bắn giết những người công

nhân biểu tình đòi tăng lương. Phải chăng cuộc trạm chán vốn-làm việc đã thuộc về quá khứ,

hay nó chính là một trong những cờ lê xoay chuyển thế kỉ 21 này?

Trong hai phần đầu tiên của sách, ta sẽ chú tâm trả lời câu hỏi về sự phân chia của thu nhập

quốc gia giữa làm việc và vốn trên phạm vi toàn cầu, và những chuyển biến của nó kể từ thế kỉ

18. Ta sẽ tạm thời gác lại vấn đề về bất bình đẳng trong nội bộ thu nhập từ làm việc (ví dụ giữa

công nhân, kĩ sư và quản đốc nhà máy) hoặc trong nội bộ thu nhập từ vốn (ví dụ giữa những

người giữ phiếu góp vốn hoặc chủ sở hữu nhỏ, vừa, và lớn) - chủ đề này sẽ được xem xét ở phần

thứ ba. Chiều hướng đầu tiên được gọi là sự phân bố có tính “nhân tố” vì nó đối lập hai “nhân

tố” của sự sản xuất là vốn và làm việc (mỗi nhân tố này được coi một cách nhân tạo như một

khối đồng nhất). Chiều hướng thứ hai được gọi là sự phân bố có tính “cá thể” vì nó đề cập đến

sự bất bình đẳng giữa các cá thể trong thu nhập từ làm việc (hoặc trong thu nhập từ vốn). Tất

nhiên, mỗi chiều hướng của sự phân bố của cải kể trên đều đóng vai trò nền tảng trong thực tế.

Ta không thể đi tới một sự hiểu biết thấu đáo về vấn đề phân bố của cải nếu không nghiên cứu

hai chiều hướng này cùng nhau

Thêm nữa, vào tháng 8 năm 2012, những người thợ mỏ Marikana không chỉ biểu tình phản

đối lợi nhuận quá đáng của nhóm công ti

Lonmin, mà còn phản đối sự bất bình đẳng về tiền

lương giữa công nhân và kĩ sư, và phản đối mức lương nghe nói cao kinh ngạc của ông giám đốc

mỏ

. Cũng như vậy, nếu sự sở hữu vốn được chia đều chằn chặn

và nếu mỗi người làm công

Sự phân bố có tính “nhân tố” đôi khi được gọi là “chức năng” hoặc “kinh tế qui mô lớn”. Sự phân bố có tính

“cá thể” đôi khi được gọi là “cá nhân” hoặc “kinh tế qui mô nhỏ”. Trên thực tế mỗi chiều hướng của sự phân bố

của cải này đưa vào cuộc những cơ chế vừa có tính kinh tế qui mô nhỏ (nghĩa là phải được phân tích ở mức độ

doanh nghiệp hoặc tác nhân kinh tế riêng lẻ) vừa có tính kinh tế qui mô lớn (nghĩa là chỉ có thể phân tích được

ở mức độ kinh tế quốc gia, thậm chí kinh tế toàn cầu).

người dịch. Nguyên bản: groupe. Thường được dịch là “tập đoàn” nhưng theo tôi dịch là “nhóm” sát nghĩa

hơn. Từ này hay dùng để chỉ những công ti lớn, thường bao gồm nhiều công ti con cùng hoạt động dưới các hình

thức pháp lí đa dạng.

Theo những người tham gia đình công, mức lương của ông này là một triệu euro một năm (nghĩa là tương

đương với lương của gần hai trăm thợ mỏ). Không may là không có thông tin nào về chủ đề này trên trang web

của công ti.

người dịch. Nguyên bản: répartie de fa¸con rigoureusement égalitaire.

22l5.com 51

được lĩnh phần lợi nhuận bằng nhau bổ sung cho phần tiên lương cơ bản, thì (hầu như) chẳng

ai quan tâm đến vấn đề phân chia lợi nhuận (hay tiền lương) nữa. Sự phân chia vốn-làm việc

gây nên nhiều xung đột như thế, đầu tiên và trên hết là bởi sự tập trung cực độ của sự sở hữu

vốn. Thật vậy, tại tất cả các nước, bất bình đẳng tài sản - và thu nhập do những tài sản này

mang lại - luôn luôn mạnh hơn rất nhiều bất bình đẳng tiền lương và thu nhập từ làm việc. Ta

sẽ phân tích hiện tượng này và những nguyên nhân của nó trong phần thứ ba. Trước tiên ta hãy

bỏ qua một bên bất bình đẳng thu nhập từ làm việc và từ vốn

, và ta sẽ tập trung sự chú ý vào

vấn đề phân chia thu nhập quốc gia giữa vốn và làm việc trên phạm vi toàn cầu.

Để tôi nói cho mọi việc rõ ràng: chủ định của tôi ở đây không phải là tra khảo phán xét vụ

việc người lao động phản đối giới chủ sở hữu, mà đúng hơn là để giúp mọi người định chuẩn suy

nghĩ và hình dung được sự việc. Bất bình đẳng vốn-thu nhập dĩ nhiên là cực kì thô bạo về mặt

ý niệm. Nó đánh vỗ mặt vào những quan niệm được chấp nhận rộng rãi nhất về thế nào là công

bằng và không công bằng, và không mấy ngạc nhiên khi đôi lúc nó dẫn đến cả thượng cẳng chân

hạ cẳng tay. Đối với tất cả những người chỉ sở hữu sức lao động của mình - những người thường

sống trong những điều kiện sơ sài, thậm chí rất sơ sài trong trường hợp người nông dân thế kỉ

18 hoặc người thợ mỏ Marikana -, họ rất khó chấp nhận việc những người giữ vốn - đôi khi do

hưởng thừa kế hoặc ít nhất là một phần từ đó - có thể không làm việc mà vẫn giành phần nhiều

của cải được làm ra. Thêm nữa, phần dành cho người giữ vốn có thể đạt đến những mức độ đáng

kể, thường trong khoảng một phần tư đến một nửa tổng giá trị sản phẩm, đôi khi quá một nửa

trong những lĩnh vực đòi hỏi sự tập trung vốn cao như là lĩnh vực khai thác mỏ, thậm chí còn

hơn thế khi tình trạng độc quyền địa phương cho phép giới chủ nghiễm nhiên chiếm phần to.

Nhưng đồng thời, ai cũng hiểu rằng nếu toàn bộ sản phẩm được dành để trả lương và không

có chút gì dành cho lợi nhuận, chắc hẳn sẽ rất khó để thu hút thêm vốn cho phép chi trả những

khoản đầu tư mới, ít nhất là trong cách thức tổ chức kinh tế hiện nay (tất nhiên ta có thể tưởng

tượng ra những cách thức tổ chức khác). Chưa tính đến việc xóa bỏ mọi khoản tiền lãi cho những

người đã chọn để dành tiết kiệm và mang đi đầu tư

nhiều hơn người khác không hẳn là hoàn

toàn thích đáng (giả định đó là một nguồn gốc quan trọng trong bất bình đẳng tài sản - vấn

đề này cũng sẽ được xem xét sau). Mà nên nhớ là một phần trong cái gọi là “thu nhập từ vốn”

người dịch. tức là loại bất bình đẳng “cá thể”.

người dịch. Theo cách hiểu chủ quan, ở đây Piketty muốn nói đến việc tiết kiệm tiền rồi đem tiền tiết kiệm

đi đầu tư (gửi ngân hàng, góp vốn, v.v) để sinh lợi thông qua tiền lãi trên vốn.

52 Chương 1. Thu nhập và sản phẩm

đôi khi tương ứng với tiền thù lao của lao động “tự thân”, và phải được coi ngang hàng với các

dạng lao động khác. Vả lại lí luận kinh điển vừa nêu chính nó cũng phải được nghiên cứu thật

kĩ càng. Xét tất cả các yếu tố trên, thì đâu là mức độ “đúng” cho sự phân chia vốn-làm việc? Ta

có chắc chắn là, sự vận hành “tự do” của một nền kinh tế thị trường và quyền sở hữu cá nhân

sẽ dẫn đến mức độ phân chia tối ưu này mọi lúc mọi nơi, như có thần dược không? Trong một

xã hội lí tưởng, ta sẽ phải tổ chức sự phân chia vốn-làm việc như thế nào, và ta phải làm gì để

hướng đến một xã hội như vậy?

Phân chia vốn-làm việc trong giai đoạn dài: không thật sự

ổn định

Để khiêm nhường tiến lên trong mạch tư duy này, và cố gắng ít nhất là định chuẩn những điều

mục của cuộc tranh luận có vẻ không có lối ra này, ta nên bắt đầu bằng việc thiết lập những

sự kiện thật càng chính xác và tỉ mỉ càng tốt. Chúng ta biết đích xác điều gì về tiến trình của

sự phân chia vốn-làm việc từ thế kỉ 18? Từ lâu giả thuyết phổ biến nhất trong giới kinh tế học,

được tuyên truyền hơi quá vội vàng trong những cuốn sách giáo khoa, là giả thuyết về một sự

ổn định vững vàng trong giai đoạn dài của sự phân chia thu nhập quốc gia giữa làm việc và vốn,

nhìn chung xung quanh mức hai phần ba/một phần ba

. Nhờ vào khoảng lùi lịch sử và số liệu

mà ta có, ta sẽ chứng minh rằng thực tế rõ ràng là phức tạp hơn nhiều.

Một mặt, cùng với lịch sử chính trị và lịch sử kinh tế hỗn loạn trong thế kỉ 20 vừa rồi, ta đã

chứng kiến những sự đảo lộn với biên độ lớn của sự phân chia vốn-làm việc. Những sự biến đổi

tại thế kỉ 19, đã được nhắc tới trong phần vào đề (phần thu nhập từ vốn tăng lên trong nửa đầu

thế kỉ, sau đó giảm nhẹ và giữ ổn định), có vẻ vẫn rất ôn hòa nếu đem so sánh với thế kỉ 20.

Tóm lại: những biến cố của “giai đoạn đầu thế kỉ 20” (1914-1945) - ta có thể liệt kê: Chiến tranh

thế giới thứ nhất, cách mạng Bolshevik năm 1917, cuộc khủng hoảng năm 1929, Chiến tranh thế

giới thứ hai - và những chính sách mới đến từ những sự xáo trộn này: chính sách giám sát kinh

tế, chính sách thuế và chính sách kiểm soát vốn công khai - đã dẫn tới việc vốn cá nhân xuống

mức thấp lịch sử trong những năm 1950-1960. Cuộc gây dựng lại tài sản sau đó đã được bắt đầu

khoảng 65%-70% dành cho lương và những thu nhập từ làm việc khác, và 30%-35% dành cho lợi nhuận, tiền

thuê tài sản và những thu nhập từ vốn khác.

22l5.com 53

lại rất nhanh chóng, rồi tăng tốc nhờ vào cuộc Cách mạng phe bảo thủ tại Anh năm 1979-1980,

sự sụp đổ của khối Soviet năm 1989-1990, sự toàn cầu hóa tài chính và nới lỏng giám sát kinh

tế những năm 1990-2000 - những sự kiện đánh dấu một bước ngoặt chính trị theo chiều ngược

lại với bước ngoặt trước

. Những sự kiện này cho phép vốn cá nhân vào đầu những năm 2010

đạt được sự hưng thịnh chưa từng thấy kể từ năm 1913, bất chấp cuộc khủng hoảng từ năm

2007-2008. Không phải tất cả mọi thứ trong trong tiến trình này và trong quá trình gây dựng lại

tài sản đều tiêu cực. Đó phần nào là những quá trình tự nhiên và đáng mong đợi. Nhưng chúng

cũng đã thay đổi một cách rất cá biệt triển vọng của phân chia vốn-làm việc thời đầu thế kỉ 21

này, cũng như những tiến trình khả dĩ cho những thập kỉ sắp tới.

Mặt khác, nếu có một tầm nhìn bao quát trong giai đoạn dài, rộng hơn giai đoạn xảy ra cú

đảo lộn kép tại thế kỉ 20 kể trên, thì sẽ thấy rằng giả thuyết về sự ổn định toàn phần của sự

phân chia vốn-làm việc sẽ vướng phải việc bản chất đồng vốn chính nó đã thay đổi triệt để (từ

vốn ruộng đất tại thế kỉ 18 đến vốn bất động sản, công nghiệp và tài chính thế kỉ 21), và nhất

là không thuận với ý kiến cho rằng sự lên ngôi của “vốn con người” là đặc trưng của tăng trưởng

hiện đại - giả thuyết rất phổ biến trong giới kinh tế học - mà nét đầu tiên dự đoán rằng sẽ có xu

hướng tăng đều đặn của phần thu nhập từ làm việc trong tổng thu nhập quốc gia. Ta sẽ thấy

trong phần sau rằng một xu hướng như vậy có thể xảy ra trong giai đoạn rất dài, những chiếm

tỉ lệ khá khiêm tốn: phần thu nhập từ vốn (không phải vốn con người) thời đầu thế kỉ 21 này

chỉ ít hơn chút đỉnh so với đầu thế kỉ 19. Những mức vốn hóa tài sản rất cao hiện nay tại các

nước giàu có vẻ trước hết là vì thế giới đang quay lại một chế độ kinh tế với tăng trưởng dân số

và sản lượng thấp, đi kèm với một chế độ chính trị nói một cách khách quan là rất ưu đãi cho

đồng vốn cá nhân.

Để hiểu rõ những chuyển biến này, cách tiếp cận hiệu quả nhất sẽ là phân tích tiến trình của

tỉ số vốn/thu nhập (nghĩa là tỉ số giữa tổng dự trữ vốn và dòng thu nhập hàng năm), chứ không

chỉ dừng lại ở sự phân chia vốn-làm việc (nghĩa là sự phân chia giữa dòng thu nhập từ vốn và

từ làm việc). Chủ đề phân chia vốn-làm việc đã được nghiên cứu một cách lớp lang trong quá

khứ, nhưng phần lớn các nghiên cứu đó vẫn thiếu vắng các số liệu tương thích.

Trước khi trình bày chi tiết các kết quả thu được, ta hãy tiến hành nghiên cứu tuần tự từng

người dịch. Ý nói bước ngoặt chính trị lần này theo chiều hướng nới lỏng giám sát, ngược lại với chiều hướng

tăng cường kiểm soát trong giai đoạn đầu thế kỉ 20.

54 Chương 1. Thu nhập và sản phẩm

bước một. Phần thứ nhất của cuốn sách này có mục đích giới thiệu những khái niệm cơ bản.

Trong phần tiếp theo của chương 1, ta sẽ bắt đầu bằng việc trình bày các khái niệm về sản phẩm

trong nước và thu nhập quốc gia, về vốn và làm việc, và về tỉ số vốn/thu nhập. Rồi ta sẽ xem

xét những chuyển biến của sự phân bố sản lượng và thu nhập kể từ Cách mạng công nghiệp trên

phạm vi toàn cầu. Trong chương 2, ta sẽ phân tích tiến trình của tỉ lệ tăng trưởng nói chung

trong lịch sử: nó sẽ đóng vai trò trung tâm cho những phân tích tiếp theo.

Sau khi nắm chắc các tiền đề này, ta sẽ nghiên cứu trong phần thứ hai sự vận động của tỉ số

vốn/thu nhập và của sự phân chia vốn-làm việc, đây cũng vậy ta sẽ tiến hành tuần tự từng bước

một. Trong chương 3, ta sẽ xem xét những chuyển biến của thành phần của vốn và tỉ số vốn/thu

nhập kể từ thế kỉ 18, bắt đầu bằng trường hợp Liên hiệp Anh và Pháp, hai nước ta biết rõ nhất

trên một giai đoạn rất dài. Tiếp đến chương 4 giới thiệu trường hợp Đức và nhất là trường hợp

Châu Mĩ - trường hợp này bổ sung hữu ích góc nhìn về các nước Châu Âu. Cuối cùng, chương

5 và 6 mở rộng những phân tích này ra toàn bộ các nước giàu, trong chừng mực có thể ra toàn

bộ thế giới, từ đó rút ra những bài học về sự vận động của tỉ số vốn/thu nhập và sự phân chia

vốn-làm việc trên phạm vi toàn cầu thời đầu thế kỉ 21 này.

Khái niệm về thu nhập quốc gia

Ta sẽ bắt đầu bằng việc trình bày khái niệm về “thu nhập quốc gia”, khái niệm sẽ được dùng

thường xuyên trong sách. Theo định nghĩa, thu nhập quốc gia đo lường toàn bộ thu nhập có

được của tất cả những cư dân trong một nước trong vòng một năm, bất kể hình thức pháp lí

của những thu nhập này.

Thu nhập quốc gia liên quan chặt chẽ tới khái niệm “sản phẩm thô trong nước” (SPTTN),

rất hay được dùng trong các cuộc tranh luận công chúng, tuy nhiên chúng có hai sự khác nhau

quan trọng. SPTTN đo lường toàn bộ hàng hóa và dịch vụ được làm ra trong vòng một năm

trong lãnh thổ một nước. Để tính thu nhập quốc gia, trước tiên ta phải lấy SPTTN trừ đi phần

xuống giá của vốn giúp sản xuất những sản phẩm đó, nghĩa là sự hao mòn nhà xưởng, thiết bị,

máy móc, xe cộ, máy tính, v.v, được dùng trong vòng một năm. Khối lượng đáng kể này (hiện

nay đạt tới khoảng 10% SPTTN tại phần lớn các nước) không tạo nên thu nhập cho ai cả: trước

khi phát lương cho người làm việc, phát lợi nhuận trên vốn góp cho người giữ vốn góp hoặc thực

22l5.com 55

hiện những khoản đầu tư mới, đầu tiên ta phải thay thế hoặc sửa chữa phần vốn bị hao mòn.

Nếu ta không làm việc đó, nó sẽ tương ứng với một sự mất mát tài sản, tức là tương ứng với

một thu nhập âm cho chủ sở hữu. Sau khi trừ đi phần xuống giá của vốn trong SPTTN, ta thu

được “sản phẩm nét trong nước”, mà ta sẽ gọi đơn giản là “sản phẩm trong nước”, thường bằng

90% SPTTN .

Sau đó ta phải thêm phần thu nhập nét nhận được từ ngoài nước (hoặc trừ đi thu nhập nét

chuyển ra ngoài nước, tùy tình hình từng nước). Ví dụ, một nước mà toàn bộ doanh nghiệp và

vốn được sở hữu bởi chủ nước ngoài có thể có sản phẩm trong nước rất cao nhưng thu nhập

quốc gia thấp hơn hẳn, sau khi trừ đi phần lợi nhuận và tiền thuê chảy ra nước ngoài. Ngược

lại, một nước sở hữu phần lớn vốn của những nước khác có thể có thu nhập quốc gia cao hơn

sản phẩm trong nước rất nhiều.

Ta sẽ trở lại xem xét những ví dụ của hai tình trạng đó, rút ra từ lịch sử của chủ nghĩa vốn

và của thế giới hiện nay. Giờ hãy nhấn mạnh rằng loại bất bình đẳng quốc tế này có thể sinh ra

những căng thẳng chính trị to lớn. Không nước nào vô tư làm việc cho nước khác, và đều đặn

chuyển cho nước đó phần lớn sản phẩm của mình dưới dạng lợi nhuận trên vốn góp hoặc tiền

thuê tài sản. Để một hệ thống như vậy trụ vững được đến một mức nào đó, thường nó phải đi

kèm với những quan hệ áp đảo chính trị, như trường hợp Châu Âu sở hữu phần lớn phần còn

lại của thế giới thời thuộc địa. Một trong những vấn đề trung tâm trong nghiên cứu của chúng

ta là tìm hiểu xem trong những chừng mực và những điều kiện nào loại tình trạng này có khả

năng tái diễn trong thế kỉ 21, có thể dưới những sắp đặt

địa lí khác, ví dụ Châu Âu sẽ đóng

vai trò người bị sở hữu chứ không phải người sở hữu (đây là nỗi lo ngại rất phổ biến hiện nay

tại Lục địa Già - có lẽ hơi quá mức: ta sẽ xem xét sau).

Lúc này ta hãy tạm ghi nhớ rằng phần lớn các nước, dù là nước giàu hay nước mới nổi, hiện

có tình trạng cân bằng hơn rất nhiều những gì ta đôi khi tưởng tượng. Tại Pháp cũng như Liên

Hiệp Anh, tại Trung Quốc cũng như Brazil, tại Nhật cũng như Ý, thu nhập quốc gia không khác

mấy so với sản phẩm trong nước - chỉ chênh lệch 1% hoặc 2%. Nói cách khác, tại tất cả các

nước, dòng tiền chuyển vào và chuyển ra gần như cân bằng nhau (tại các nước giàu, thu nhập

nhận từ ngoài nước nói chung cao hơn thu nhập chuyển ra chút xíu). Xấp xỉ mà nói, cư dân tại

những nước khác nhau, thông qua đầu tư bất động sản và tài chính, sở hữu lượng của cải trong

người dịch. Nguyên bản: configuration.

56 Chương 1. Thu nhập và sản phẩm

phần còn lại của thế giới không mấy hơn kém lượng của cải phần còn lại của thế giới sở hữu tại

nước họ. Ngược lại với lời huyền hoặc đáng sợ nào đó, nước Pháp không bị sở hữu bởi những quĩ

hưu trí California hoặc Ngân hàng Trung Quốc, không hơn không kém việc nước Mĩ không phải

là tài sản của những nhà đầu tư Nhật Bản hoặc Đức. Nỗi lo ngại về những tình trạng như vậy

mạnh đến mức mà sự hoang tưởng thường lấn át thực tại. Ngày nay, thực tế là bất bình đẳng

vốn có tính trong nước mạnh hơn tính quốc tế rất nhiều: nó chủ yếu đối nghịch những người

giàu và những người nghèo trong nội bộ một nước hơn là giữa các nước với nhau. Nhưng không

phải lúc nào nó cũng như thế trong lịch sử, và hoàn toàn chính đáng khi ta tự hỏi dưới những

điều kiện nào tình trạng này có thể tiến triển trong thế kỉ 21, cộng thêm vào đó là việc một số

nước - Nhật Bản, Đức, những nước dầu mỏ, và - ở mức độ thấp hơn - Trung Quốc, gần đây đã

tích lũy được những khoản tiền không nhỏ (mặc dù vẫn thấp hơn hẳn kỉ lục thời thuộc địa) mà

phần còn lại của thế giới đang nợ họ. Như ta sẽ thấy trong phần sau, sự tăng tiến rất nhanh của

sở hữu chéo giữa các nước (mỗi nước phần lớn bị sở hữu bởi các nước khác) có thể làm tăng,

một cách chính đáng, cảm giác bị tước mất sở hữu, ngay cả khi các phần sở hữu-bị sở hữu bừ

trừ nhau gần hết.

Tóm lại, đối với mỗi nước, thu nhập quốc gia có thể cao hơn hoặc thấp hơn sản phẩm trong

nước, tùy thuộc vào thu nhập nét nhận từ ngoài nước là dương hay âm:

thu nhập quốc gia = sản phẩm trong nước + thu nhập nét nhận từ ngoài nước

Trên phạm vi toàn thế giới, do các thu nhập nhận từ và chuyển ra ngoài nước bù trừ lẫn

nhau, nên mặc nhiên là thu nhập bằng với sản phẩm:

thu nhập toàn cầu = sản phẩm toàn cầu

Đẳng thức giữa dòng sản phẩm và dòng thu nhập hàng năm này là một điều hiển nhiên về

mặt khái niệm và kế toán, nhưng nó còn phản ánh một thực tế rất quan trọng. Trong một năm

nhất định, ta không thể phân phối nhiều thu nhập hơn những của cải mới được làm ra (trừ khi

đi vay nợ nước khác, điều không thể ở qui mô hành tinh). Đảo lại, tất cả sản phẩm phải được

phân phối dưới dạng thu nhập - dưới cách này hay cách khác: hoặc dưới dạng tiền lương, tiền

Thu nhập quốc gia còn được gọi là “sản phẩm nét quốc gia” (đối lập với “sản phẩm thô quốc gia”, viết tắt

SPTQG, bao gồm phần vốn bị xuống giá). Ta dùng cụm từ “thu nhập quốc gia”, đơn giản và trực quan hơn. Thu

nhập nét đến từ ngoài nước được định nghĩa là hiệu số giữa thu nhập nhận từ ngoài nước và thu nhập chuyển ra

ngoài nước. Hai dòng tiền chéo nhau này chủ yếu là thu nhập từ vốn, nhưng cũng có cả thu nhập từ làm việc và

tiền chuyển theo một hướng (ví dụ những người di cư chuyển tiền về quê gốc của họ). Xem phụ lục kĩ thuật.

Thu nhập toàn cầu được định nghĩa một cách tự nhiên là tổng số của thu nhập quốc gia của tất cả các nước,

và sản phẩm toàn cầu là tổng số của sản phẩm trong nước của tất cả các nước.

22l5.com 57

phụ cấp, tiền bồi dưỡng, tiền thưởng, v.v trả cho người làm công hoặc người đã góp sức lao động

vào quá trình sản xuất (ta gọi đó là thu nhập từ làm việc); hoặc dưới dạng lợi nhuận, lợi nhuận

trên vốn góp, tiền lãi, tiền thuê tài sản, tiền phí v.v, vào tay những người đã dùng vốn của họ

trong quá trình sản xuất (ta gọi đó là thu nhập từ vốn).

Vốn là gì?

Hãy tóm tắt lại những điểm trên. Ở mức độ tài khoản của một doanh nghiệp, của toàn thể một

nước hoặc toàn cầu, sản phẩm và thu nhập đến từ sản phẩm có thể được phân tách thành tổng

số của thu nhập từ vốn và thu nhập từ làm việc:

thu nhập quốc gia = thu nhập từ vốn + thu nhập từ làm việc

Nhưng vốn là gì? Giới hạn và hình dạng của nó chính xác là gì, và thành phần của nó chuyển

biến thế nào theo thời gian? Câu hỏi này, trung tâm đối với nghiên cứu của chúng ta, sẽ được

xem xét chi tiết hơn trong những chương sau. Tuy vậy cần phải nói rõ ngay những điểm sau.

Đầu tiên, xuyên suốt cuốn sách này, khi ta nói về “vốn” không có chú thích gì thêm, ta luôn

loại trừ cái mà những nhà kinh tế học thường gọi là “vốn con người” - cụm từ không sát lắm

theo cảm nhận của chúng tôi - nghĩa là sức lao động, tay nghề, học vấn, các năng lực cá nhân.

Trong khuôn khổ cuốn sách này, vốn được định nghĩa như là toàn bộ những tài sản không phải

con người, có thể được sở hữu và trao đổi trên một thị trường nào đó. Vốn chủ yếu bao gồm

toàn bộ vốn bất động sản (tòa nhà, nhà riêng) được dùng để ở và vốn tài chính và nghề nghiệp

(nhà xưởng, thiết bị, máy móc, chứng chỉ, v.v) được dùng bởi các doanh nghiệp và các cơ quan

hành chính.

Có nhiều lí do để loại trừ vốn con người trong định nghĩa về vốn của chúng ta. Lí do hiển

nhiên nhất là vốn con người không thể do người khác sở hữu, cũng không thể trao đổi được trên

thị trường, ít nhất trên cơ sở thường xuyên liên tục. Đó là điều khác biệt chủ yếu so với những

dạng vốn khác. Dĩ nhiên ta có thể thuê dịch vụ làm việc, trong khuôn khổ một hợp đồng lao

động. Nhưng, trong tất cả các hệ thống pháp luật hiện đại, điều đó chỉ có thể được thực hiện

trên cơ sở tạm thời và giới hạn về thời gian và cách sử dụng. Tất nhiên không tính những xã hội

chiếm hữu nô lệ, nơi mà ta được phép sở hữu đầy đủ và hoàn toàn vốn con người của một người

khác, thậm chí cả con cháu (nếu có) của những người này nữa. Trong những xã hội như vậy, ta

58 Chương 1. Thu nhập và sản phẩm

có thể bán những người nô lệ trên thị trường và truyền lại theo thừa kế, vì thế rất bình thường

khi người ta cộng giá trị của những nô lệ này với những thành tố khác khi ta tính tổng tài sản.

Ta sẽ gặp lại điểm này khi nghiên cứu về thành phần của vốn cá nhân tại miền Nam nước Mĩ

trước năm 1865. Nhưng ngoài trường hợp rất đặc biệt này ra (được xem là đã không còn tồn tại

nữa), không có nghĩa lắm khi người ta cộng giá trị của vốn phi con người với vốn con người. Hai

dạng của cải này trong suốt lịch sử đã đóng những vai trò nền tảng và bổ sung cho nhau trong

quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế, và tình hình vẫn sẽ như vậy trong thế kỉ 21. Nhưng,

để hiểu đúng quá trình này và cấu trúc của bất bình đẳng sinh ra từ đó, việc quan trọng là ta

phải phân biệt và xem xét một cách riêng biệt hai dạng vốn trên.

Vốn phi con người, mà ta sẽ gọi đơn giản là “vốn” trong khuôn khổ cuốn sách này, tập hợp

tất cả các dạng của cải được xem như là có thể sở hữu được bởi các cá thể (hoặc bởi nhóm các

cá thể) và có thể được chuyển nhượng hoặc trao đổi trên thị trường trên cở sở thường xuyên liên

tục. Trong thực tế, vốn có thể được sở hữu hoặc bởi các cá nhân (ta gọi đó là vốn cá nhân), hoặc

bởi Nhà nước hay các cơ quan hành chính công cộng (ta gọi đó là vốn công cộng). Cũng tồn tại

những dạng tài sản tập thể trung gian giữa hai dạng trên, được sở hữu bởi những đại diện pháp

lí theo đuổi những mục đích cụ thể (quĩ phi lợi nhuận, Nhà thờ, v.v) mà ta sẽ trở lại nghiên cứu

sau. Lẽ tất nhiên là ranh giới giữa những gì mà các cá nhân có thể sở hữu được và không thể sở

hữu được tiến triển rất nhanh theo thời gian và không gian, như được cực tả qua trường hợp xã

hội chiếm hữu nô lệ. Tình hình cũng giống như vậy đối với không khí, biển, núi, công trình lịch

sử, kiến thức; có thể đến lúc nào đó một số nhóm lợi ích nảy lòng tham muốn sở hữu chúng, sẵn

sàng đặt những mục tiêu tăng cường hiệu quả lên trên lợi ích riêng của họ. Nhưng chắc gì đó đã

là lợi ích chung. Vốn không phải là một quan niệm bất biến: nó phản ánh trạng thái phát triển

và những mối tương quan chi phối một xã hội nhất định.

Vốn và tài sản

Để việc thuyết trình được đơn giản, ta sẽ sử dụng các từ “vốn” và “tài sản” thay phiên nhau như

những từ hoàn toàn cùng nghĩa. Theo một số định nghĩa, từ “vốn” được dành cho dạng tài sản

được tích lũy bởi con người (nhà xưởng, máy móc, thiết bị, v.v), không bao gồm đất đai và tài

nguyên thiên nhiên - những thứ loài người được thừa kế mà không cần phải tích lũy. Như vậy

22l5.com 59

đất đai sẽ được hiểu là một thành phần của tài sản, chứ không phải của vốn. Vấn đề của định

nghĩa đó là không phải lúc nào cũng dễ dàng tách được riêng giá trị nhà xưởng và giá trị khu đất

xây dựng. Nghiêm trọng hơn, ta sẽ thấy rằng rất khó tách được riêng giá trị đất “trống” (như

được con người khám phá ra cách đây nhiều thế kỉ hoặc nhiều thiên niên kỉ) và giá trị của rất

nhiều các cải thiện sau đó - hệ thống mương máng, tưới tiêu, bỏ không tái tạo cho vụ sau, v.v. -

được con người thực hiện trên đất nông nghiệp. Những nguồn tài nguyên thiên nhiên khác - dầu

mỏ, khí đốt, “đất hiếm”, v.v.- cũng gặp cùng vấn đề: rất phức tạp để phân biệt giá trị thuần túy

của chúng với những khoản đầu tư cho phép phát hiện ra những mỏ khoáng sản tại đó và tiến

hành khai thác chúng. Vì vậy, ta sẽ bao gồm tất cả các dạng của cải trong khái niệm “vốn”, tất

nhiên không phải vì thế mà ta ngừng quan tâm cẩn thận đến nguồn gốc của tài sản, đặc biệt là

ranh giới giữa những gì đến từ tích lũy và những gì đến từ cải tạo tự nhiên.

Có những định nghĩa khác, theo đó từ “vốn” được dành cho những thành phần của tài sản

được dùng trực tiếp trong quá trình sản xuất. Ví dụ, vàng phải được coi là một thành phần của

tài sản chứ không phải một thành phần của vốn, bởi vàng không dùng được vào việc gì khác

ngoài làm vật lưu giữ giá trị. Đây cũng vậy, sự phân loại kể trên có vẻ không thực tiễn cũng

không tiện dùng: vàng đôi khi được dùng như là nhân tố sản xuất, trong ngành trang sức cũng

như trong ngành điện tử hoặc công nghệ nano. Tất cả các dạng vốn luôn đóng vai kép, một mặt

như một dạng lưu trữ giá trị và mặt khác như một nhân tố sản xuất. Vì thế theo chúng tôi, đơn

giản là không nên áp đặt một sự phân biệt cứng ngắc giữa quan niệm về tài sản và quan niệm

về vốn.

Cũng như vậy, chúng tôi thấy không thích đáng lắm khi loại bỏ bất động sản nhà ở khỏi định

nghĩa của “vốn”, dưới lí do rằng những bất động sản này “không sản xuất”, khác với “vốn sản

xuất” được sử dụng bởi các doanh nghiệp và các cơ quan hành chính: nhà xưởng với mục đích

nghề nghiệp, văn phòng, máy móc, thiết bị, v.v. Trong thực tế, tất cả các dạng tài sản đều có

ích và đều sản xuất ra của cải. Chúng tương ứng với hai chức năng kinh tế lớn của vốn: nếu ta

tạm thời bỏ qua vai trò lưu giữ giá trị, vốn này có ích lợi một mặt dùng để ở (nghĩa là sản xuất

ra “dịch vụ cư trú”, mà giá trị của nó được đo bằng giá trị thuê tài sản đó để ở), mặt khác như

một nhân tố sản xuất đối với các doanh nghiệp và các cơ quan hành chính sản xuất ra những

hàng hóa và dịch vụ khác (các tổ chức này cần nhà xưởng, văn phòng, máy móc, thiết bị, v.v, để

sản xuất ra những sản phẩm này). Ta sẽ thấy trong phần sau của sách rằng mỗi chức năng lớn

60 Chương 1. Thu nhập và sản phẩm

này chiếm xấp xỉ một nửa tổng dự trữ vốn của những nước phát triển thời đầu thế kỉ 21 này.

Hãy tóm tắt lại những điểm trên. Ta định nghĩa “tài sản quốc gia” hoặc “vốn quốc gia” như

là toàn bộ giá trị, ước lượng bằng giá thị trường, của tất cả những gì mà cư dân và chính phủ

nước đó sở hữu tại một thời điểm nhất định, và có khả năng trao đổi được trên thị trường

Đó là tổng số của những tài sản không phải tài chính (nhà ở, đất đai, quĩ trao đổi hàng hóa

nhà xưởng, máy móc, thiết bị, chứng chỉ và những tài sản nghề nghiệp được sở hữu trực tiếp

khác) và những tài sản tài chính (tài khoản ngân hàng, sổ tiết kiệm, giấy ghi nợ, phiếu góp vốn

và những phần sở hữu khác trong doanh nghiệp, đầu tư tài chính dưới mọi bản chất, hợp đồng

bảo hiểm nhân thọ, trừ đi các khoản nợ tài chính

Nếu ta giới hạn trong phạm vi tài sản và nợ sở hữu bởi các cá nhân, ta sẽ thu được tài sản

cá nhân hoặc vốn cá nhân. Nếu ta xét tài sản và các khoản nợ sở hữu bởi Nhà nước và những cơ

quan hành chính công cộng (các Hợp tác xã địa phương, Bảo hiểm xã hội, v.v), ta sẽ thu được

tài sản công cộng hoặc vốn công cộng. Theo định nghĩa, tài sản quốc gia là tổng số của hai số

hạng này:

tài sản quốc gia = tài sản cá nhân + tài sản công cộng

Hiện nay, tài sản công cộng chiếm phần cực kì ít ỏi tại phần lớn các nước phát triển (thậm

chí âm, khi những khoản nợ công cộng vượt quá sở hữu công cộng). Như ta sẽ thấy trong phần

sau của sách, tài sản cá nhân c